hkkurdistan
به‌شى يه‌كه‌م: جه‌نگى تیرۆريسته‌كان
دوو جه‌مسه‌رى كۆنه‌په‌رستانه
تاوانى تیرۆريستيى سامناكى 11ى سێپته‌مبه‌ر 2001 له دژى به‌شه‌رييه‌ت و كوشتارى هه‌زاران كه‌س له خه‌ڵکی بێ ديفاع له ئه‌مه‌ریکا، جيهانى خستووه‌ته به‌ر ده‌روازه‌ى یه‌کێک له تاريكترين و خوێناويترين سه‌رده‌مه‌كانى مێژووی هاوچه‌رخ. ئه‌وه‌ى كه ده‌سته‌ى فه‌رمانڕه‌واى ئه‌مه‌ریکا ناوى لـێ ناوه جه‌نگى جيهانى له دژى تیرۆريزم، له ڕاستیدا چوونى جيهانه بۆ ناو قۆناغێكى تازه و وێرانسازى له جه‌نگى جيهانيى تیرۆريسته‌كاندا.
له هه‌ردوو به‌رى ئه‌م کێشمه‌کێشه دژى به‌شه‌رييه‌دا، دوو ئۆردووی سه‌ره‌كیی تیرۆريزمى نێونه‌ته‌وه‌یی ڕاوه‌ستاون كه مۆرى خوێناويى خۆیان له ژيانى دوو نه‌وه له خه‌ڵکی جيهانى ئێمه داوه. له جه‌مسه‌رێكياندا، مه‌زنترين ماشێنى تیرۆريزمى ده‌وڵه‌تی و تۆقاندن و باجخۆريى نێونه‌ته‌وه‌یی ڕاوه‌ستاوه. كه پێک هاتووه له ده‌سته‌ى فه‌رمانڕه‌وا و ده‌وڵه‌تى ئه‌مه‌ریکا، واته، ته‌نها هێزێک كه چه‌كى ئه‌تۆمى له دژى مرۆڤ به‌كارهێناوه و سه‌دان هه‌زار مرۆڤى بێ ئاگا و بێ گوناهى هێرۆشيما و ناكازاكى له ماوه‌ى چه‌ند چركه‌يه‌كدا كردووه‌ته خۆڵه‌مێش، مليۆنه‌ها مرۆڤی له ڤێتنام كوشتووه و خاكه‌كه‌يانى به بۆمبى كيميايى بۆ ساڵه‌ها سووتاندووه و له كه‌ڵكى خستووه. ناتۆ و ئيئتیلافه‌كانى ده‌وڵه‌تانى ڕۆژئاوایی كه له عێراقه‌وه تا یۆگۆسڵاڤیا ماڵ و قوتابخانه و نه‌خۆشخانه‌ى خه‌ڵكيان به‌سه‌رياندا ڕووخاندووه و نان و ده‌رمانى ملیۆنه‌ها مناڵيان به بارمته گرتووه. بۆرژوازی و ده‌وڵه‌تى ئيسرائيل، داگير ده‌كه‌ن، ده‌ست به‌سه‌را ده‌گرن، كوشتار ده‌كه‌ن، مه‌حرووم ده‌كه‌ن. ئه‌مانه ئۆردووگاى ئاواره‌كان ده‌ده‌نه به‌ر بۆمب و ڕۆكێت و ئه‌و منداڵه ده‌ساڵانانه‌ى كه خۆیان له باوه‌شى باوكياندا په‌نا داوه يان له ڕيزى قوتابخانه ڕاوه‌ستاون، ده‌ده‌نه به‌ر گولله. له هێرۆشيما و ڤێتنامه‌وه تا گرانه‌دا و عێراق، له مه‌يدانه‌كانى تيربارانى ئیندۆنیزیا و شيلييه‌وه تا كوشتارگاكانى فه‌له‌ستين، كارنامه و په‌روه‌نده‌ی ئه‌م جه‌مسه‌ره جيهانييه‌ى تیرۆريزمى ده‌وڵه‌تی و ملهوڕيى ئیمپریالیستی به شێوه‌یه‌کی ئاشكرا و حاشاهه‌ڵنه‌گر به به‌رچاوى خه‌ڵکی جيهانه‌وه‌يه.
له جه‌مسه‌رى به‌رامبه‌ردا، تیرۆريزمى ئيسلامی و بزووتنه‌وه‌ى کۆنه‌په‌رستانه و چه‌په‌ڵى ئيسلامى سياسى ڕاوه‌ستاوه. ئه‌مانه كه زه‌مانێک له جه‌نگى سارددا خۆیان ده‌ستساز و په‌روه‌رده‌ى ده‌ستى ئه‌مه‌ریکا و ڕۆژئاوا بوون و ئامرازى ڕێکخستنی كۆنه‌په‌رستيى ناوچه‌یى بوون له دژى چه‌پ له کۆمه‌ڵگاكانى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ئێستا بوونه‌ته جه‌مسه‌رێکی چالاكى تیرۆريزمى نيونه‌ته‌وه‌یی و یه‌کێک له ڕه‌قيبه‌كانى جه‌نگى ده‌سه‌ڵاتى بۆرژوايى له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا. مێژووی دژى مرۆيى ئيسلامى سياسى، له ئێران و ئه‌فغانستان و پاكستانه‌وه تا جه‌زائير و فه‌له‌ستين ليستێكى دوورودرێژه له كۆكوژی و تاوانى دڵته‌زێن. له كوشتاره ده‌وڵه‌تی و نيمچه ده‌وڵه‌تييه‌كانى ئێران و ئه‌فغانستانه‌وه تا تاوانكاريى ڕۆژانه‌ى گرووپه تیرۆریسته ئيسلامییه‌کان له ئيسرائيل و جه‌زائير و نێوجه‌رگه‌ى ئه‌ورووپا و ئه‌مه‌ریکا، له سه‌ركوتى خوێناوی نه‌يارانى فيكری و سیاسییه‌وه تا زاڵكردنى ياسا كۆنه‌په‌رست و دژى به‌شه‌رييه‌كانى ئيسلام به‌سه‌ر خه‌ڵكيدا و به تايبه‌ت به‌سه‌ر ژناندا، له سه‌ربڕين و ده‌ستبڕينه شه‌رعييه‌كانه‌وه تا بۆمبنانه‌وه و کۆمه‌ڵکوژییه‌كانى نێو پاس و كافیتيريا و ديسكۆكان. ئه‌مانه سه‌ره‌قه‌ڵه‌مى كارنامه‌ى ئه‌م كۆنه‌په‌رستانه‌يه.
ئێستا بڕیاره ئه‌م کێشمه‌کێشه سه‌دان هه‌زار و بگره ملیۆنه‌ها ئينسانى ديكه، سبه‌ينێ له ئه‌فغانستان و دوو سبه‌ى له هه‌ر گۆشه‌يه‌كى ديكه‌ى جيهان، بكاته قوربانى. ده‌بێ له به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا ڕابوه‌ستين.
پڕۆپاگه‌نده‌ی جه‌نگی:
شانبه‌شانى ئه‌م ڕيزبه‌ستنه سه‌ربازييه، ئێمه ڕيزبه‌ستنى ئایدیۆلۆژی و ئيعلاميى ئه‌م دوو ئۆردووگايه ده‌بينين. درزتێكردن و ڕووخاندنى ديواری ئه‌م ڕاگه‌یاندنه و ده‌ركێشانى حه‌قيقه‌ت له‌پشتى شه‌پۆلێكى مه‌زن له ڕياكاری و درۆ كه جيهان لووش ده‌دات، مه‌رجى يه‌كه‌مى ڕێکخستنی ڕيزێكى سه‌ربه‌خۆيه له به‌شه‌رييه‌تى ئازاديخواز له به‌رامبه‌ر جه‌نگى جيهانيى تیرۆريسته‌كاندا. ئاڵاى توندڕه‌وان له هه‌ردوو ئۆردووگادا له دووره‌وه ئاشكرايه و ده‌بينرێت. دنياى ئاڵۆزى ئه‌مڕۆ ئيتر پێشوازييه‌كى ئه‌وتۆ له‌م بيروبۆچوونه كرچوكاڵانه ناكات. ئاڵاى چه‌رخانی و جينگوئيزمى ئه‌مه‌ریکایی و ڕۆژئاوایی، ڕاسیزم، زۆربڵێيى “شه‌ڕى شارستانيیه‌ته‌كان” و شتى له‌م بابه‌ته، ته‌نها ده‌توانێ له گۆشه و كه‌نارى کۆمه‌ڵگاى ڕۆژئاوایيدا نفووز په‌يدا بكات. سه‌رانى ئه‌مه‌ریکا و ده‌وڵه‌ته‌كان و ميدياى ڕۆژئاوایی خۆیان ده‌زانن كه ئه‌م بيروبۆچوون و هه‌ڵوێسته كرچ و كاڵانه ناتوانێت چوارچێوه‌ی ئایدیۆلۆژی و ئيعلامى کێشمه‌کێشێك پێك بهێنن كه چوونه‌ته ناویيه‌وه. له جه‌مسه‌رى به‌رامبه‌ريشدا بيرۆكه‌ى جيهادى ئيسلامى، خوێنڕشتنى بێ جياوازى چ له ڕێگای “خودا” و ئاييندا، چ بۆ “ئازادیی قودس” و ڕزگاركردنى خاكى ئيسلام له چنگاڵى زایۆنیزم و ئیمپریالیزمی خوێنخۆرى جيهانی، به شێوه‌یه‌کی گشتى ته‌نها له‌نێو ڕیزه‌کانی خودى توندڕه‌وه‌كان و هه‌ڵسووڕاوانى ئيسلامى سياسيدا بره‌وى هه‌يه و جه‌ماوه‌رى خه‌ڵک له کۆمه‌ڵگاى هاوچه‌رخ له پانايى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ناهێنێته پشت خۆى. ئه‌و مشتومڕه ئيعلامی و نه‌به‌رده ئایدیۆلۆژییانه‌ی كه بڕیاره ئه‌م کێشمه‌کێشه سه‌ربازييه خوێناوييه پاساو بدات كه به‌ڕێوه‌يه، ناتوانێ له‌سه‌ر ئه‌م لێكدانه‌وه ساف و ساده توندڕه و سیكتاريستی و ساويلكانانه‌يه بينا بکرێت. ئه‌وه‌ى كه سه‌ره‌نجام ده‌توانێ جه‌ماوه‌رى فراوانى خه‌ڵک له ڕۆژئاوا و خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بكێشێته كامى ئه‌م جه‌نگه‌وه و له پاڵ هه‌ردوو لايه‌نى ئه‌م به‌رامبه‌ركێ كۆنه‌په‌رستانه‌يه‌دا ڕايان بگرێت، ئه‌م بيروبۆچوونه كرچوكاڵانه نييه، به‌ڵکوو لێکدانه‌وه و پاساوى له‌مانه ئێسکسووكتره، كه تاكوو ئێره‌ش شایه‌دى په‌ره‌سه‌ندنى خێرايان بووين.
له فۆرمووله‌ی ڕۆژئاوايیيه‌كاندا، به جيا له ئاماژه چه‌قۆكێشانه‌كانى بووش، “به‌شه‌رييه‌تى شارستانى” له به‌رامبه‌ر به‌ڵاى تیرۆريزمدايه. ئه‌مه‌ریکا وه‌كوو ڕابه‌رى ئه‌م بهرهى شارستانيیه‌ته نيشان ده‌درێت. ئامانج پووچه‌ڵكردنه‌وه‌ى تیرۆريزم و سپاردنى تیرۆريستانه به داد و عه‌داله‌ت. مه‌سه‌له‌كه به ڕواڵه‌ت له هێرش بۆ سه‌ر عێراق و بۆمبارانی به‌لگراد سروشتيتره. چ که‌سێک ئه‌توانێ له‌سه‌ر سياسه‌ته سه‌ربازييه‌كه‌ى گله‌يى له “ئه‌مه‌ریکا” بكات، له كاتێكدا كه 6000 كه‌س له “خه‌ڵکه‌كه‌يان” به‌و شێوه دڕندانه‌يه كوشت؟ چ شتێک له كاردانه‌وه‌ى سهربازيى ده‌وڵه‌تى ئه‌مه‌ریکا بۆ لێدان له‌م تیرۆريزمه و پاراستنى “هاووڵاتيانى” و بگره خه‌ڵکی جيهان، له تاوانه‌كانى ئايینده كه ڕه‌نگه به‌ڕێوه بێت به‌ڵگه‌نه‌ويستتره؟ بۆ ئاماده‌بوون له يانه‌ى “به‌شه‌رييه‌تى شارستانى”دا، هيچ مه‌رجێكى نه‌ته‌وه‌یی و نه‌ژادی و دينييان دانه‌ناوه. داواكاران هه‌ر ڕه‌نگ و شێوه و ئایین و ڕابردوويه‌كيان هه‌بێت، كافييه فۆرمى پشتيوانى له ئه‌مه‌ریکا پڕ بكه‌نه‌وه. پرۆپاگه‌نده‌ی جه‌نگی ئه‌م جاره، بڕيار نييه نه‌ژادى، نه‌ته‌وه‌يى، ئایینی و ته‌نانه‌ت سیاسییش بێت. مه‌سه‌له پاراستنى هه‌ناردنى نه‌وت، داکۆکی له ديموكراسی و گێڕانه‌وه‌ى كوێت بۆ شێخه‌كانى نييه. ئه‌گه‌ر سوپاى ئه‌مه‌ریکا جارێكى ديكه بۆ دووباره‌كردنه‌وه‌ى ئه‌وه‌ى كه پێش ئه‌مه چه‌ندين جار ئه‌نجامی داوه، خۆى ئاماده ده‌كات، وا نيشان ده‌دات كه بۆ داکۆکیكردن له مافى ژيانه، داکۆکییه له مافى سه‌فه‌ر، له مافى نه‌ته‌قينه‌وه‌ى ئينسانه‌كان له گۆشه‌ى ماڵ و شه‌قامه‌كانيان. تاوانى 11ى سێپته‌مبه‌ر، تاكوو ئێستا به‌هێزترين چوارچێوه‌ی ئایدیۆلۆژی و ئيعلامی بۆ ده‌خاڵه‌تگه‌ريى سه‌ربازیى ئه‌مه‌ریکا و ناتۆ له گۆشه و كه‌ناره دووره‌ده‌سته‌كانى جيهان فه‌راهه‌م كردووه. له‌م ساته‌دا، جياكردنه‌وه‌ى جه‌ماوه‌رى فراوانى خه‌ڵک له ڕۆژئاوا له سياسه‌تى سهربازيى ده‌سته‌ى حوكمڕانى ئه‌م وڵاتانه، پێویستی به كارێكى هه‌رقليى هۆشياركردنه‌وه هه‌يه. ئه‌م هاوسه‌نگييه فيكرييه ڕه‌نگه له‌گه‌ڵ ئاڵوگۆڕى تازه‌دا به خێرايى بگۆڕێت، به‌ڵام له‌م ساته‌دا تێزى “مشتومڕى شارستانێتى له‌گه‌ڵ تیرۆريزمدا”، كۆنترۆڵى بيروڕاى گشتی له ڕۆژئاوادا داوه‌ته ده‌ستى سياسه‌تمه‌داران و ميدياى ڕۆژئاوایی.
له جه‌مسه‌رى به‌رامبه‌ريشدا چوارچێوه‌یه‌کی ئاڵۆز و تا ڕاده‌یه‌ک كاريگه‌ر بۆ به‌رگرى له ئيسلامى سياسی و تیرۆريزمى ئيسلامى خه‌ريكه شكڵ ئه‌گرێت. كه‌م كه‌س جورئه‌تى ئه‌وه‌ى هه‌يه كه داکۆکی له شه‌ڵاڵى خوێنكردنى هه‌زاران كه‌س له‌م تاوانه ئاشكرايه‌دا بكات. ته‌نانه‌ت جانه‌وه‌رانى ده‌سه‌ڵاتدار له ئێران و ئه‌فغانستانيش ناچارن قسه‌كانيان چاك بكه‌ن. داکۆکی ئاشكرا له ئيسلامى سياسی و تیرۆريزمى ئيسلامى ئاڵاى ئه‌م جه‌مسه‌ره نابێت. لايه‌نى ئيسلامى له جه‌نگى تیرۆريسته‌كاندا پشت به لێکدانه‌وه و پاساوێكى كارا به‌ڵام كۆن بۆ تیرۆريزم ده‌به‌ستێت، كه كۆڵه‌كه‌يه‌كى “دژی_ ئیمپریالیزم”ى ورده‌بۆرژوايى جيهانى سێيه‌م و به تايبه‌تى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بوو. ئێمه 7 ساڵ پێش ئێستا، له ئاكامى شه‌پۆلێك له ئينسانكوژيى ئيسلامی له ئيسرائيل و ميسر و جه‌زائير، له ستوونى يه‌كه‌مى “ئینته‌رناسیۆناڵ”دا، ڕاشكاوانه په‌رده‌مان له‌ڕووى ئه‌م ديفاعه كۆنه‌په‌رستانه‌يه له تیرۆريزم هه‌ڵماڵی و مه‌حكووممان كرد. بێ سوود نييه ئه‌گه‌ر ئه‌و نووسينه كورته لێره‌دا بهێنينه‌وه:
“شه‌پۆلێک له ئينسانكوژيى ئيسلامى، خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و باكوورى ئه‌فريقاى گرتۆته‌وه، قوربانيانى ئه‌م شه‌پۆله، ساده‌ترين خه‌ڵکانى ساده‌ن. له ميسر و جه‌زائير خه‌ڵکی بيانى، به کرێکار و گه‌شتيار و خانه‌نشینه‌وه، ده‌ده‌نه به‌ر گولله و سه‌ريان ده‌بڕن، ڕيزى منداڵانى خوێندنگاى سه‌ره‌تايى بۆمبباران ده‌كه‌ن، ئه‌و كچه لاوانه‌ى كه مل به زه‌واجى زۆره‌ملـێ ناده‌ن، شه‌ڵاڵى خوێن ده‌كه‌ن. له گردى ئاويو ڕێبوارانى بێ ئاگا به مناڵ و پير و لاوه‌وه له شه‌قام و پاسه‌كاندا ده‌كوژن. وه قاره‌مانانه له ئيسرائيله‌وه تا جه‌زائير، به‌شه‌رييه‌تى سه‌رسام دڵنيا ده‌كه‌نه‌وه كه ئه‌م “خه‌باتى چه‌كدارانه”يه درێژه‌ى ده‌بێت.
سه‌رده‌مانێك چه‌پى ته‌قليدیی “دژى ئیمپریالیست” زه‌بروزه‌نگى كوێرانه و هه‌وسارپچڕيوى ڕه‌وته جيهانسێيه‌می و دژى ڕۆژئاواييیه‌كانيان ئه‌گه‌ر به ستايشه‌وه سه‌ير نه‌كردايه، لانیكه‌م چاوپۆشييان لـێ ئه‌كرد. سته‌مێك كه له ميلله‌تانى مه‌حرووم و گه‌لانى سته‌مديده ده‌كرا، به قه‌ولى ئه‌مان، ئه‌م تیرۆريزمه‌ى وه‌كوو كاردانه‌وه‌يه‌كى ڕه‌وا پاساو ده‌كرد. تیرۆريزمى گرووپه فه‌له‌ستينييه‌كان، ڕه‌وته موسڵمانه‌كان، وه يان سوپاى ڕزگاريخوازى ئيرله‌ندا، كه قوربانييه‌كانيان ڕۆژ له ڕۆژ زياتر خه‌ڵکی بێ ديفاع و بێ ئاگاى مه‌ده‌نى ده‌گرته‌وه، نموونه به‌رجه‌سته‌كانى ئه‌م تیرۆريزمه “ڕه‌وا”یه له سه‌رده‌مه‌كانى پێشوودا بوون. تیرۆريزمێك كه به ڕواڵه‌ت وه‌ڵامى سته‌مه‌كانى ڕابردوو و ئێستاى ئه‌دايه‌وه، تیرۆريزمێك كه به ڕواڵه‌ت له كاردانه‌وه به زه‌بروزه‌نگ و سياسه‌ته دژى ئينسانييه‌كانى ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵاته سه‌ركوتگه‌ره‌كان سه‌رى هه‌ڵدابوو. سه‌ير له‌وه‌دايه كه ده‌وڵه‌تى ئيسرائيليش به دريژايى چه‌ندين ساڵ ڕێك هه‌ر به‌م پاساوه واته، به پشتبه‌ستن به كۆكوژييه له‌وه‌سفنه‌هاتووه‌كانى فاشيزمى هيتله‌ری و ڕه‌وته دژى يه‌هوودييه‌كان له وڵاتانى جۆراوجۆردا له دژى خه‌ڵکی يه‌هوود، سه‌ركوتى زه‌بروزه‌نگاويى خه‌ڵکی مه‌حروومى فه‌له‌ستين و كوشتارى هه‌موو ڕۆژه‌ى لاوانى فه‌له‌ستينى پاساو كردووه. ئه‌م جۆره پاساوه و تیرۆريزمێكى كوێرانه كه به پشتبه‌ستن به‌م پاساوانه له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، چ له لايه‌ن ڕێكخراوه عه‌ره‌ب و فه‌له‌ستينييه‌كان و چ له لايه‌ن ده‌وڵه‌تى ئيسرائيله‌وه به‌ڕێوه چووه، هه‌ميشه له لايه‌ن كۆمۆنيزم و چينى کرێکاره‌وه ڕيسوا و مه‌حكووم بووه و مه‌حكوومه. بچووكترين په‌يوه‌ندیى واقیعی و مه‌شرووع له نێوان ئه‌و ميحنه‌ته سامناكانه‌ى كه له سه‌ده‌ى ئه‌خيردا به‌سه‌ر خه‌ڵکی يه‌هوددا هاتووه، له‌گه‌ڵ سه‌ركوتگه‌ری و تاوانه‌كانى ده‌وڵه‌تى ڕاست و توند‌ڕه‌وى ئيسرائيل له دژى خه‌ڵکی فه‌له‌ستين نه‌بووه و نييه. بچووكترين په‌يوه‌ندیى واقیعی و مه‌شرووع له نێوان ئه‌و ده‌رد و كوێره‌وه‌رييانه‌ى كه خه‌ڵکی فه‌له‌ستين چه‌شتوويانه له‌گه‌ڵ تیرۆريزمى ئه‌و ڕێكخراوانه‌ى كه دراونه‌ته پاڵ ئه‌م خه‌ڵکه، چ ئيسلامی و چ نائيسلامى نه‌بووه و نييه. ئه‌مه که‌‌ڵكئاوه‌ژوو و سه‌رمايه‌گوزاریكردنى ڕه‌وت و باڵه‌كانى بۆرژوازی به ده‌وڵه‌تی و ناده‌وڵه‌تييه‌وه، له كوێره‌وه‌رييه‌كانى خه‌ڵکی مه‌حروومه. مه‌حكوومكردن و له مه‌يدان وه‌ده‌رنانى ئه‌م تیرۆريزمه له لايه‌ن چينى کرێکاره‌وه به تايبه‌تى له وڵاتانى ناوچه‌كه‌دا، مه‌رجێكى بنه‌ڕه‌تیی به‌ده‌ستهێنانى جڵه‌وى خه‌باتى كۆمه‌ڵايه‌تی له لايه‌ن کرێکاره‌وه‌یه بۆ کۆتاییهێنان به‌م كوێره‌وه‌ريانه.
شه‌پۆلی تازه‌ى ئينسانكوژيى ئيسلامى به تايبه‌تی له باكوورى ئه‌فریقا، وا دياره ئيتر ته‌نانه‌ت پێویستى به‌م جۆره پاساوه سیاسییه‌ش نه‌بێ. عه‌مامه‌يه‌ك و تفه‌نگێك، گشت ئه‌و شته‌يه كه بۆ ده‌ستپێكردنى ئه‌م جيهاده چه‌په‌ڵه له دژى ئينسانييه‌ت پێویسته. ئه‌مه گانگسته‌ريزمى ئيسلامييه و چاوگه‌كه‌ى ڕژێمی ده‌سه‌ڵاتدارى ئێرانه. چاره‌نووسى ئه‌م ڕه‌وته‌ش هه‌ر له ئێران يه‌كلايى ده‌بێته‌وه.” (م. حکمت، انترناسیونال 16 نوامبر 1994)
به په‌ره‌سه‌ندنى ئه‌م کێشمه‌کێشه و به تايبه‌ت به هێرشى پێشبينيكراوى ئه‌مه‌ریکا و هاوپه‌يمانه‌كانى بۆسه‌ر ئه‌فغانستان، “ديفاعى دژى ئیمپریالیستی” له ڕه‌وتى ئيسلامی و ته‌نانه‌ت پاساوكردنى كرده‌وه تیرۆريستييه‌كانيان به به‌هانه‌ى تاوانكاری و سه‌ركوتگه‌رييه‌كانى ئه‌مه‌ریکا و ئيسرائيله‌وه ده‌توانێ جارێكى ديكه جێگای خۆى له‌ناو خه‌ڵک و حيزبه سیاسییه‌كانى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و هه‌روه‌ها چه‌ند به‌شێک له چه‌پى ڕادیکاڵی نه‌ریتی و ڕۆشنفكريى کۆمه‌ڵگاكانى ڕۆژئاوادا بكاته‌وه. په‌ناگاى عه‌قيده‌يى سه‌ره‌كیی گانگسته‌ريزم و کۆنه‌په‌رستیی ئيسلامى له‌م شه‌ڕى ده‌سه‌ڵاته‌دا، درووشمه بۆگه‌ن و به ئاشكرا دژى به‌شه‌رييه دينی و ئيسلامييه‌كان نابێت، به‌ڵکوو ئه‌م به‌ناو “دژى ئیمپریالیزم”ه ميللی_ ئایینی و ورده‌بۆرژوازييه ده‌بێت.
هيچ بزووتنه‌وه‌يه‌كى جه‌ماوه‌ريى له به‌رامبه‌ر جه‌نگى تیرۆريسته‌كاندا، ناتوانێ به‌بێ په‌رده له ڕوو هه‌ڵماڵين و تێكشكاندنى ئه‌م چوارچێوه عه‌قيده‌يیيانه و پڕۆپاگه‌نده جه‌نگييه ڕياكارانه‌يه له هه‌ردوو به‌رى ئه‌م کێشمه‌کێشه كۆنه‌په‌رستانه‌يه‌دا، سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت.
کێشمه‌کێشه‌كه له‌سه‌ر چييه
ئه‌مه له هه‌ردوو لاوه شه‌ڕى ده‌سه‌ڵاته. تیرۆريزم واقیعييه‌تێكى ئه‌م کێشمه‌کێشه‌يه، به‌ڵام ئه‌م مشتومڕه، وه جه‌نگێك كه خه‌ريكه ئاگر ئه‌سێنێت، له‌سه‌ر تیرۆريزم نييه. هه‌مووان ده‌زانن كه چوونه‌ژووره‌وه‌ى ئه‌مه‌ریکا بۆ ناو ئه‌فغانستان و ته‌نانه‌ت ده‌ستگيركردنى بن لادن به قه‌د سه‌ره ده‌رزييه‌ك له‌و كه‌مپينه تیرۆريستييه‌ى كه له لايه‌ن ڕه‌وتى ئيسلامييه‌وه هه‌ڕه‌شه له ڕۆژئاوا ئه‌كات كه‌م ناكاته‌وه و هێمنی و ئاسووده‌ييیه‌كى زياتر بۆ دانيشتووانى ئه‌ورووپا و ئه‌مه‌ریکا دابين ناكات. به پێچه‌وانه‌وه، ته‌نانه‌ت مه‌ترسييه‌كه زۆرتر ده‌كات. مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين ئه‌و قه‌ڵه‌مڕه‌وه‌يه كه تيايدا ئه‌مه‌ریکا و بزووتنه‌وه‌ى ئيسلامى ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ يه‌ك ڕووبه‌ڕوو ده‌بنه‌وه. به‌ڵام ئه‌م کێشمه‌کێشه به ماناى تايبه‌تى وشه‌كه له‌سه‌ر يه‌كلاییكردنه‌وه‌ى مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستينيش نييه. سياسه‌تى ڕاگه‌يه‌نراوى ئه‌مه‌ریکا، واته شه‌ڕێکی سه‌ربازیی “فراوان، درێژخايه‌ن و هه‌مه‌لايه‌نه” به ئاشكرا هه‌ردوو مه‌سه‌له‌كه، واته مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين و مه‌سه‌له‌ى تیرۆريزمى ئيسلامى، خه‌ستتر ده‌كاته‌وه. نه ته‌نها ئه‌مه، به‌ڵکوو شه‌ڕى ناوخۆیی پێشبينيكراو له پاكستان به کۆمه‌ڵێک ئاكامى زۆر وێرانكه‌ره‌وه له ناوچه‌كه و له ئاستى جيهانيدا، وه ئه‌زمه‌ى قووڵى حوكوومه‌تی له وڵاتانى به ڕواڵه‌ت سه‌قامگيرى ئێستاى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ئه‌شێ له ئه‌نجامه به‌راييیه‌كانى ئه‌م سياسه‌ته سه‌ربازييه بن. خۆیان ئه‌مه به باشى ده‌زانن، به‌ڵام بۆ ئه‌مه‌ریکا، مه‌سه‌له‌ى سه‌ره‌كى له‌م نێوه‌دا، جێخستن و په‌ره‌پێدانى هه‌ژموونی و ده‌سه‌ڵاتى سياسی و سه‌ربازیی خۆی وه‌كوو تاكه زلهێز به‌سه‌ر جيهاندایه. چاره‌سه‌رى مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين يان خه‌بات له دژى تیرۆريزمى ئيسلامى ئامانجى ئه‌م سياسه‌ته نييه. پته‌وكردن و په‌ره‌پێدانى جێوشوێنى جيهانيى ئه‌مه‌ریکا، له جه‌رگه‌ى ئه‌و گوشار و ئه‌و ده‌رفه‌تانه‌ى كه تاوانى 11ى سێپته‌مبه‌ر هێناويه‌تييه ئاراوه، ئامانجى سه‌ره‌كیی ئه‌م سياسه‌ته‌يه.
بۆ ئیسلامييه‌كانيش، ئه‌مه شه‌ڕێكه له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات. نه ده‌رد و كوێره‌وه‌رييه‌كانى خه‌ڵکی فه‌له‌ستين و نه زوڵم و سته‌مى مێژوویی ڕۆژئاوا له ڕۆژهه‌ڵات، سه‌رچاوه‌ى ئه‌م تیرۆريزمه نييه. ڕه‌وتى ئيسلامى له پێناوی مانه‌وه و پاراستنى جێوشوێنی ڕوو له نشێوى خۆی و سه‌ره‌نجام بۆ په‌ره‌پێدانی جێوشوێنی خۆى له بونيادى ده‌سه‌ڵاتى بۆرژوايى له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا تێده‌كۆشێت. تیرۆريزم و دوژمنايه‌تیى كوێرانه له‌گه‌ڵ هه‌ر شتێکدا كه بۆنى ڕۆژئاوا و ڕۆژئاواگه‌رايى لێوه بێت، سه‌رمايه‌ى سياسیی ئه‌وانه له کۆمه‌ڵگا و له‌نێو ئه‌و جه‌ماوه‌ره‌دا كه به‌حه‌ق ئه‌مه‌ریکا و ئيسرائيل به فاكته‌رى سه‌ره‌كى بێ مافی و مه‌حروومييه‌ته‌كانى خۆیان داده‌نێن. ئاشتى له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، پێکهاتنی وڵاتى فه‌له‌ستين، سووككردنى بارى ده‌رد و كوێره‌وه‌رييه نه‌ته‌وه‌یی و ميللييه‌كان و هه‌ڵپێچانى جياكارييه‌ك كه به‌سه‌ر خه‌ڵکی فه‌له‌ستيندا سه‌پێنراوه، زه‌نگى مه‌رگى بزووتنه‌وه‌ى ئيسلامى له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا لێده‌دات. تیرۆريزم ئامرازى سه‌ره‌كیی ڕه‌وتى ئيسلامی بۆ قووڵكردنه‌وه‌ى زیاتری قه‌ڵشته ميللی و نه‌ته‌وه‌یی و ئایینييه‌كان له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدایه و بۆ زيندووهێشتنه‌وه‌ى ئه‌م کێشمه‌کێشه وه‌كوو سه‌رمايه‌ى سياسی و سه‌رچاوه‌ى هێزگرتنى خۆیه‌تی. ئيسلاميیه‌كان، سه‌ربارى ئه‌و گوشاره سه‌ربازييه‌ى كه له لايه‌ن ئه‌مه‌ریکاوه ده‌خرێته سه‌ريان، پێشوازی له‌م ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌يه ده‌كه‌ن.
بۆ بنياتنانى بزووتنه‌وه‌يه‌كى جه‌ماوه‌ريى سه‌ربه‌خۆ له به‌رامبه‌ر ئه‌م ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه بێوێنه و مه‌رگباره‌ى جه‌مسه‌ره سه‌ربازی و تیرۆريستييه نێونه‌ته‌وه‌يیيه‌كان، ده‌بێ ڕاستييه‌كانى ئه‌م گۆڕانكارييانه له‌پشتى ڕاگه‌یاندنی جه‌نگی و پاساوه‌كانى ئۆردووگا دژ به‌يه‌كه‌كان ده‌ربكێشرێنه ده‌ره‌وه و ببرێنه نێو خه‌ڵک. ئه‌م ڕووداوه و سياسه‌تێك كه ئه‌مه‌ریکا گرتوويه‌تييه‌به‌ر، کۆمه‌ڵێک ئاكامى جيهانی و ناوچه‌يى گرنگى هه‌يه. ڕووخساری سياسی و فيكريى جيهان ده‌ستخۆشیی گۆڕانكارييه‌كى قووڵ ده‌كات. سياسه‌ت له ئێراندا به توندى كاريگه‌رى له‌م گۆڕانكارييانه وه‌رده‌گرێت. پێویسته بچينه سه‌ر وێستگا سه‌ره‌كييه‌كانى ئه‌م گۆڕانكارييانه و سه‌رخه‌ته‌كانى سياسه‌تێكى مه‌بده‌ئيى کۆمۆنیستى.
(درێژه‌ی هه‌یه)
سه‌رچاوه:
دنيا پس از 11 سپتامبر
بخش اول: جنگ تروريستها
“انترناسيونال هفتگی”، شماره 72
30 شهریور 1380، 21 سپتا‌مبه‌ر 2001
دنيا دواى ١١ى سێپته‌مبه‌ر
به‌شى دووه‌م: “جيهانى شارستانى” له كوێدايه
به‌ربه‌رييه‌ت حه‌تمى نييه
جه‌نگى تیرۆريستان ده‌توانێ سه‌ره‌تاى یه‌کێک له خوێناويترين سه‌رده‌مه‌كانى مێژووی هاوچه‌رخ بێت. هه‌ر ئێستاش ملیۆنه‌ها ئينسان هه‌ناسه‌سوار بوونه. به‌ڵام ئه‌م ئاسۆيه حه‌تمى نييه. گۆڕه‌پانه‌كه ته‌نها به دوو لايه‌نى کێشمه‌کێشه‌كه به‌رته‌سك نابێته‌وه. هێزێکى سێيه‌م، دێوێكى نووستوو له ئارادايه كه ده‌توانێ بار و دۆخه‌كه بگۆڕێت. ئه‌گه‌ر ئه‌م دێوه له خه‌و هه‌ستێت، ئه‌م سه‌رده‌مه ده‌توانێ سه‌ره‌تاى ده‌ستپێكردنى گۆڕانكارييه‌كى ئيجابی و وه‌ديهێنانى ئه‌و ئامانجانه بێت له جيهاندا كه مرۆڤايه‌تى له ده‌يه‌كانى کۆتایی سه‌ده‌ى بيسته‌مدا لـێى بێئومێد ببوو. بووش و بلێر و خامه‌نائى، ئه‌مه‌ریکا و ناتۆ و ئيسلامى سياسى، ئه‌وه نازانن كه به ڕاستی به‌شه‌رييه‌تێكى شارستانى، جيهانێكى شارستانى وجودى هه‌يه، كه ڕه‌نگه له‌م نێوه‌دا له خه‌و ڕاپه‌ڕێت و له به‌رامبه‌ر جه‌نگى تیرۆريستاندا به‌رگرى له خۆى بكات. سه‌ربارى ئه‌م هه‌موو تاريكييه و مه‌ترسييه‌ك كه له به‌رامبه‌ر ئێمه‌ى خه‌ڵکدا دايان ناوه، سه‌ده‌ى بيست و يه‌كه‌م ده‌توانێ سه‌ده‌ى به‌ربه‌رييه‌تى كاپيتاليستى نه‌بێت. ئه‌م ڕۆژانه، ڕۆژانێكى چاره‌نووسسازن.
ميدياكان ڕووخساری ئایدیۆلۆژی و مه‌عنه‌ویی ڕاسته‌قينه‌ى جيهان نيشان ناده‌ن. بۆچوونى خۆیان ده‌ڵێن، بۆچوونى زاڵ، بۆچوونى چينى ده‌سه‌ڵاتدار. بۆچوونێك كه به كه‌ڵكيان دێت. ميليتاريزم، تیرۆريزم، ڕاسیزم، نه‌ته‌وه‌په‌رستى، فه‌ناتيزمى دينی و سوودپه‌رستى، له ڕيزى پێشه‌وه‌ى هه‌واڵه‌كاندان، به‌ڵام ئه‌مانه له قووڵايى زه‌ينى زۆربه‌ى خه‌ڵکی سه‌رده‌مى ئێمه‌دا جێگه‌يه‌كى مه‌حكه‌ميان نييه. سه‌يركردنێكى ساده‌ى جيهان، نيشانى ده‌دات، كه جه‌ماوه‌رى فراوانى خه‌ڵکی جيهان له ده‌وڵه‌ت و ميدياكان چه‌پترن، مرۆڤدۆستترن، ئاشتيخوازترن، يه‌كسانيخوازترن، ئازادترن، ئازاديخوازترن. خه‌ڵکی له هه‌ردوو به‌رى ئه‌م کێشمه‌کێشه نه‌نگينه‌دا، هيچ ئاره‌زوويه‌كيان له‌وه نييه كه سه‌رانى بۆرژوازى به‌سه‌ر خۆیاندا سوار بكه‌ن. ده‌سته‌ى فه‌رمانڕه‌واى ملهوڕى ئه‌مه‌ریکا ده‌ستبه‌جێ بۆى ده‌رئه‌كه‌وى كه سه‌ربارى یه‌کێک له مه‌زنترين تاوانه تیرۆريستييه‌كان، سه‌ربارى نمايشى زيندوو و له‌حزه به له‌حزه‌ى له‌لێدانكه‌وتنى دڵى هه‌زاران مرۆڤ، سه‌ربارى ماته‌می و ڕق و بێزارييه‌ك، هه‌ر که‌سێک كه ويژدانى به به‌رژه‌وه‌ندييه‌ك نه‌فرۆشتبێ، داده‌گرێت، هێشتاش هه‌ر ئه‌م کۆمه‌ڵگاى ڕۆژئاوایییه، هه‌ر ئه‌م خه‌ڵکه‌ى كه هه‌موو ڕۆژێک مێشكى شۆردراوه، هه‌ر ئه‌وانه‌ى كه له به‌يانييه‌وه تا ئێواره به ڕاسیزم و دژايه‌تيكردنى بێگانه “ده‌رس” ده‌درێن، خوازيارى خۆ بواردن، ئينساف، عه‌داله‌ت و كاردانه‌وه‌ى ئه‌قڵانى ده‌بن. خه‌ڵکی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست كه چ له دنياى چه‌په‌ڵى نێو كه‌لله‌سه‌رى خامه‌نائييه‌كان و خاته‌مييه‌كان و مه‌لا محه‌مه‌د عومه‌ره‌كان و شێخه ورد و درشته‌كانى بزووتنه‌وه‌ى ئيسلاميدا و چ له ستۆديۆ ديلۆكسه‌كانى سى ئێن ئێن و بى بى سيدا ئۆمه‌تى ده‌مارگیری موسڵمان و ئه‌ندامانى “شارستانيیه‌تى ئيسلامى” وێنا ده‌كرێن، شانبه‌شانى خه‌ڵکی ئه‌مه‌ریکا ماته‌مبار ده‌بن و ناڕه‌زايه‌تى ده‌رده‌بڕن. ده‌رككردنى ئه‌وه‌ى كه زۆربه‌ى خه‌ڵکی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له ئيسلامى سياسى بێزارن، ده‌رككردنى ئه‌وه‌ى كه به‌شێکى زۆر فراوانى خه‌ڵکی ئه‌ورووپاى ڕۆژئاوا و ئه‌مه‌ریکا له ده‌ستى ملهوڕييه‌كانى ده‌وڵه‌تى ئيسرائيل وه‌ته‌نگ هاتوون و خۆیان له‌پاڵ خه‌ڵکی مه‌حروومى فه‌له‌ستيندا ده‌بيننه‌وه، ده‌رككردنى ئه‌وه‌ى كه زۆربه‌ى ئه‌م خه‌ڵکه خوازيارى لابردنى گه‌مارۆى ئابوورى له‌سه‌ر عێراقن و ده‌توانن خۆیان بخه‌نه جێگای دايك و باوكه جه‌رگسووتاوه‌كانى عێراق كه بێ ده‌رمانيى، مناڵه‌كانيان بۆ باوه‌شى مه‌رگ ده‌بات، ده‌رككردنى ئه‌وه‌ى كه ئه‌م جه‌ماوه‌ره فراوانه‌ى خه‌ڵکی به‌شه‌ره‌ف و به‌ويژدانى جيهان له‌م شه‌ڕى بووش و بن لادنه‌دا، ئه‌م دوو دۆسته قه‌ديمی و دوژمنه‌ى ئه‌مڕۆ، له‌گه‌ڵ هيچياندا نين، هۆشێكى زۆرى ناوێت. ئه‌م به‌شه‌رييه‌ته شارستانييه له‌ژێر كه‌لاوه‌ى پڕۆپاگه‌نده و مێشك داشۆرين و تۆقاندندا له ڕۆژئاوا و ڕۆژهه‌ڵات بێده‌نگ كراون، به‌ڵام ده‌كرێ به ڕۆشنى ئه‌وه ببينرێت كه ئه‌م ته‌ڵه‌كه‌بازييانه‌ى قبووڵ نه‌كردووه. ئه‌مه هێزێکى مه‌زنه. ده‌توانێ بێته مه‌يدان. له پێناوی ئايینده‌ى به‌شه‌رييه‌تدا ده‌بێ بێته مه‌يدان. هه‌موو دژواريى كاره‌كه لێره‌دايه. هێنانه‌مه‌يدانى ئه‌م هێزه مه‌زنه. له جه‌نگى تیرۆريسته‌كاندا به‌ره‌كانى شه‌ڕه‌كه ديارى كراوه، ڕيزه‌كان لێك جياكراونه‌ته‌وه، سه‌رچاوه و هێزه‌كان ئاماده كراون، ئه‌مه ڕوبه‌ڕوبوونه‌وه‌يه‌كى سه‌ربازی و سياسی و دیپلۆماسيى فراوانه، سه‌ربارى هه‌موو ناڕۆشنييه‌كان، به‌ڵام چوارچێوه‌ی فيكری و سياسیی ئه‌م جه‌نگه بۆ سه‌رانى هه‌ردوو ئۆردووگاكه ڕۆشنه. به‌ڵام له بهرهى ئێمه‌دا، له بهرهى ئه‌و به‌شه‌رييه‌ته‌دا كه ده‌بێ له به‌رامبه‌ر ئه‌م سيناريۆ سامناكه‌دا بوه‌ستێته‌وه، هه‌موو شتێک ناڕۆشنه.
گومان له‌وه‌دا نييه كه ڕيزى به‌رگری له به‌رامبه‌ر جه‌نگى تیرۆريسته‌كاندا هه‌ر له ئێستاوه له وڵاتانى جۆراوجۆردا پێك هاتووه و كه‌وتووه‌ته هه‌ڵسووڕان. به‌ڵام هه‌ر به‌و ئه‌ندازه‌يه‌ى كه ئيسلاميسته‌كان و ئه‌مه‌ریکا پێویستیيان به تيۆری و ستراتيژێكى ڕۆشن، به لێكدانه‌وه‌يه‌كى هاوبه‌ش و كارا هه‌يه، ئه‌م بزووتنه‌وه خه‌ڵکييه‌ش پێویستى به ئاڵايه‌كى فيكری و سياسی و كۆمه‌ڵه پرانسیپێکی ستراتيژيى كارا هه‌يه. بزووتنه‌وه سیاسییه جياوازه‌كان، به تايبه‌تی له‌نێو باڵى چه‌پدا، له ئایینده‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌ن كه ئه‌م به‌رگرییه ئاراسته بكه‌ن و ڕابه‌رايه‌تييه‌كه‌ى به ده‌سته‌وه بگرن. پرسياره‌كه لێره‌دايه، چ خه‌تێك به‌سه‌ر خودى ئه‌م “چه‌پ”ه‌دا زاڵه.
له به‌شى پێشوودا وتمان كه له پاڵ داله‌كانى هه‌ر دوو جه‌مسه‌ردا، واته ميليتاريسته‌كانى ئه‌مه‌ریکا و فاشيسته‌كانى ئيسلام، دوو لێکدانه‌وه‌ی ئاڵۆزتر و پوخته‌تر و “موحته‌ره‌مانه‌تر”يش بۆ داکۆکی له هه‌ردوو لاى ئه‌م کێشمه‌کێشه له ئارادايه. له هاوشانى ميليتاريزمى ئه‌مه‌ریکادا که‌سانێک هه‌ن كه فۆرمووله‌ی جه‌نگى شارستانێتى له دژى تیرۆريزم جاڕ ئه‌ده‌ن. له هاوشانى ئينسانكوژه‌كانى بزووتنه‌وه‌ى ئيسلاميشدا که‌سانێک هه‌ن، كه تیرۆريزمى ئيسلامى به “دژی_ ئيمپرياليزم”ى ميللی_ دينيی و جيهان سێيه‌ميى باوى ده‌يه‌ى حه‌فتادا پاساو ده‌كه‌ن. هيچ یه‌کێک له‌م لێكدانه‌وانه له بزووتنه‌وه‌ى به‌رگری خه‌ڵکيدا نفووزێكى جیددى نابێت. حيزب و گرووپه‌كانى ڕاستی سه‌نته‌ر له ڕۆژئاوا و پاشماوه‌ى چه‌پى باوی خوێندكاری_ ڕۆشنفكريى ده‌يه‌كانى پێشوو له ڕۆژئاوا و ڕۆژهه‌ڵاتدا، ده‌بنه مشته‌ریی سه‌ره‌كیی ئه‌م فۆرمووله ژيرانه‌تره‌ى ڕاگه‌یاندنی جه‌نگيى هه‌ردوو لايه‌ن. ئه‌وه‌ى كه له ئاستى تيۆری و سياسيدا ده‌توانێ بزووتنه‌وه‌ى ئايینده‌ى خه‌ڵکی پێشڕه‌وى جيهان به لاڕێدا به‌رێت، به ڕاى من هه‌ڵوێستى پاسیفيستی و هه‌وڵى عه‌به‌سیی ليبراڵييه بۆ پاراستنى ئه‌م دۆخه‌ى كه هه‌يه (ته‌نها به‌رگرتن به هێرشى ئه‌مه‌ریکا بۆ سه‌ر ئه‌فغانستان)، وه يان گێڕانه‌وه‌ى هه‌لومه‌رجه‌كه بۆ دۆخى پێشوو (پێش 11ى سێپته‌مبه‌ر).
ڕووداوى 11ى سێپته‌مبه‌ر كرده‌وه‌يه‌كى شێتانه‌ى بێ پێشینه‌ى که‌سانێکى دابڕاو له ده‌روونى کۆمه‌ڵگا نه‌بوو. هه‌ر چۆن كرده‌وه‌ى سه‌ربازیی ئه‌مه‌ریکاش كه به‌م زووانه ڕوو ئه‌دات وا نه‌بوو. جيهان به‌ر له 11ى سێپته‌مبه‌ر له هاوسه‌نگيدا نه‌بوو، به‌ڵکوو له ڕه‌وتێكى گۆڕانكاريى پاشه‌وپاش گه‌ڕانه‌وه‌دا بوو. کۆمه‌ڵێک گرفتى ئابووری و كۆمه‌ڵايه‌تی و سياسیی گرنگ له‌پشتى ئه‌م ڕووداوانه‌وه هه‌ن. ئه‌م گرفتانه‌ن كه جيهانيان به‌م ئاراسته‌يه‌دا بردووه. ئه‌م گرفتانه ده‌بێ وه‌ڵام وه‌ربگرنه‌وه. 11ى سێپته‌مبه‌ر گۆشه‌يه‌كه له وه‌ڵامى ئيسلامى سياسى به‌م هه‌لومه‌رجه. هه‌ر وه‌کوو چۆن هێنانه‌سه‌ركارى تاڵیبان، وێرانكردنى به‌غدا، برسيكردنى خه‌ڵکی عێراق، تاساندنى خه‌ڵکی فه‌له‌ستين، بۆمببارانی به‌لگراد و ئێستايش “جه‌نگى درێژخايه‌ن له دژى تیرۆريزم” گۆشه‌يه‌ك له وه‌ڵامى سه‌رانى سه‌رمايه له ئه‌مه‌ریکا و ئه‌ورووپا به‌م کێشمه‌کێشانه‌یه. بزووتنه‌وه‌ى خه‌ڵكی له به‌رامبه‌ر هه‌لومه‌رجێكى وه‌هادا، ناتوانێ بزووتنه‌وه‌يه‌كى بانگه‌شه‌كه‌ر بۆ ئارامی و “هێرش بۆسه‌ر ئه‌فغانستان قه‌ده‌غه‌يه” بێت. ئارامی و پارێزگاریكردن له دۆخى ئێستا نه ته‌نها عه‌مه‌لى نييه، نه ته‌نها خه‌ياڵپڵاوييه، به‌ڵکوو نه عاديلانه‌يه، نه ئازاديخوازانه و نه كارایه. بزووتنه‌وه‌ى به‌رگریی خه‌ڵکی له به‌رامبه‌ر جه‌نگى تیرۆريسته‌كاندا، ته‌نها ده‌توانێ له‌ده‌ورى وه‌ڵامه ئيسپاتييه‌كان به گرفته سياسی و ئابوورييه سه‌ره‌كييه‌كانى سه‌رده‌مى ئێمه و له‌ده‌ورى هه‌ڵوێستێكى چوست و چالاك نه‌ك بۆ پارێزگاريكردن له دۆخى ئێستا، به‌ڵکوو بۆ گۆڕینی دۆخى ئێستا، ڕێك بخرێت. ئێمه سه‌باره‌ت به هه‌موو ئه‌و گرفتانه‌ى كه به‌م ڕووداوانه به‌رجه‌سته‌بوونه‌وه، مه‌سه‌له‌ى باكوور و باشوور، مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين، مه‌سه‌له‌ى عێراق، مه‌سه‌له‌ى ئيسلامى سياسى، مه‌سه‌له‌ى ئه‌فغانستان و ئێران، مه‌سه‌له‌ى ميليتاريزم و زلهێزیی ئه‌مه‌ریکا و ناتۆ له سيسته‌مى نوێى جيهاندا، مه‌سه‌له‌ى ڕاسیزم، مه‌سه‌له‌ى قه‌ڵاى ئه‌ورووپا و … تاد. به‌رنامه‌كارى سه‌ربه‌خۆ و وه‌ڵامى سه‌ربه‌خۆى خۆمان بووه. هه‌ر ئه‌مه ده‌بێ ببێته به‌رنامه‌كار و وه‌ڵامى بزووتنه‌وه‌ى به‌رگریی خه‌ڵکيى له به‌رامبه‌ر جه‌نگى تیرۆريسته‌كاندا. ئه‌مه جياوازیی ئێمه‌يه له‌گه‌ڵ ئاراميخوازيى تاڵیبان و ئه‌و پاسيفيستانه‌ى كه كه‌لێن و کێشمه‌کێش و نائارامييه‌كانى دنياى پێش 11ى سێپته‌مبه‌ر نابينن، يان به لايانه‌وه گرنگ نييه. ئه‌گه‌ر ئێمه به‌ر له هه‌موو ئه‌م ڕووداوانه به‌رنامه‌يه‌كمان بۆ گۆڕینی جيهان هه‌بووه، بناغه‌ى هه‌ڵوێستگيرييه‌كى مه‌بده‌ئى له هه‌لومه‌رجى ئێستاشدا، ده‌بێ بردنه‌پێشه‌وه‌ی هه‌مان به‌رنامه‌كار له‌م هه‌لومه‌رجه تازه‌يه‌دا بێت. ئێمه به‌نيازنين كه ئه‌فغانستان له‌ژێر ده‌ستى باندى ئينسانكوژى تاڵیباندا بهێڵينه‌وه. ئێمه به‌نيازنين له سايه‌ى ده‌سه‌ڵاتى ئه‌مه‌ریکاى ده‌ست به‌مووشه‌كدا بژين. ئێمه به‌نيازنين ئيسلامى سياسی و حوکوومه‌ته ئيسلامييه‌كانى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ته‌حه‌مول بكه‌ين، ئێمه به‌نيازنين به بێ وڵاتيى خه‌ڵکی فه‌له‌ستين و سه‌ركوتى هه‌موو ڕۆژه‌يان ڕازى بين. ئێمه تیرۆريزممان نه ئه‌ويست، چ ئيسلامی و خۆکوژی، چ له لايه‌ن سوپا و كه‌تافيیه‌پۆشه‌وه بێت. ئێمه ئه‌م هه‌ژارييه له نيوه‌ى جيهاندا قبووڵ ناكه‌ين. ئێمه سه‌ربازگه‌ى چوارده‌وره‌ى ئه‌ورووپامان ناوێت. ئێمه مل به ڕاسیزم و قه‌ومپه‌رستى ناده‌ين. نه تاوانكاريى 11ى سێپته‌مبه‌ر و نه ئه‌و جيهاده‌ى ناتۆ كه به‌م زووانه له هيندۆكش ڕوو ئه‌دات، نابێ له بزووتنه‌وه‌يه‌كى چوست و چالاك بۆ گۆڕینی جيهان، ڕيزێكى خێرخواز و ئاراميخوازى بێ ڕه‌خنه و بێ ئه‌رك دروست بكات.
بزووتنه‌وه‌ى “مرۆڤدۆستانه”و ئاشتيخوازانه وه‌ڵامى هه‌لومه‌رجى ئه‌مڕۆ ناداته‌وه. به‌ڵام نفووزى ئه‌م بزووتنه‌وه‌يه به تايبه‌ت له‌نێو خه‌ڵکی ساده‌ى کۆمه‌ڵگاى ڕۆژئاوايیدا، به‌هۆى دژى زه‌بروزه‌نگی و ئينساندۆستی و هه‌روه‌ها محافه‌زه‌كاريى خۆبه‌خۆى خه‌ڵکه‌وه، زۆر فراوانه. هه‌ڵوێستێکی به‌م جۆره ده‌خاڵه‌تى ئه‌مه‌ریکا له ئه‌فغانستان مه‌حكووم ده‌كات، به‌ڵام له به‌رامبه‌ر حوكمڕانيى تاڵیباندا خۆى به به‌رپرس نازانێت. خه‌ڵکهاندان له دژى موسڵمانه‌کان و ڕاسیزم مه‌حكووم ده‌كات، به‌ڵام هۆيه‌ك بۆ گوشاردانان له‌سه‌ر ئيسرائيل و ئه‌مه‌ریکا به قازانجى خه‌ڵکی فه‌له‌ستين نابينێ. ئه‌م هه‌ڵوێسته، هيواى سه‌ركه‌وتن بۆ جاك ئه‌سترا له سه‌فه‌ره‌كه‌يدا (بۆ ئێران/ و.) ئه‌خوازێ، بۆ ئه‌وه‌ى به‌ڵکوو ئه‌م كاره جه‌مسه‌رى تیرۆريزمى ئيسلامى ئارام و جڵه و بكات، جا با ئه‌مه حوكمڕانى ئه‌م گورگانه به‌سه‌ر خه‌ڵکی ئێرانه‌وه سه‌قامگير بكات، ئه‌م هه‌ڵوێسته به‌رگرى له مافه مه‌ده‌نييه‌كانى خه‌ڵکی موسڵمانى وڵاتانى ڕۆژئاوایی ده‌كات، به‌ڵام له پێناوی نه‌هێشتنى بارگرژيدا، ڕه‌خنه‌گرتن له چارشێوی ئيسلامی و بێ مافييه‌كانى ژنان له وڵاته ئيسلامييه‌كان و ژينگه ئيسلامييه‌كان ڕه‌ت ده‌كاته‌وه و به‌رى پێ ده‌گرێت. ئه‌م هه‌ڵوێسته هه‌مووان بۆ مه‌يدان چۆڵكردن و وازلێهێنانى هه‌لومه‌رجه‌كه هه‌ر به‌و شێوه‌يه‌ى كه پێشتر هه‌بوو، بانگه‌واز ده‌كات. ئه‌گه‌ر ئه‌م بزووتنه‌وه‌يه به‌سه‌ر زه‌ين و كرده‌وه‌ى خه‌ڵکی ناڕازيدا زاڵ بێت، به‌شه‌رييه‌تى شارستانى، مه‌يدان بۆ تیرۆريسته ڕۆژئاوایی و ڕۆژهه‌ڵاتییه‌کان چۆڵ ده‌كات. ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ ئایينده‌يه‌ك هه‌بێت، ئه‌وا به په‌يدابوونى به‌رنامه‌كارێكى چالاك، ئازاديخوازانه و پێشره‌وه‌وه له ڕيزى پێشه‌وه‌ى خه‌ڵکيدا په‌یوه‌سته. ئه‌مه كارى کۆمۆنیسته‌كانى ماركسه. ئه‌مه كارى ئێمه‌يه.
له به‌شى داهاتوودا ده‌چمه سه‌ر سه‌رخه‌ته گشتييه‌كانى به‌رنامه‌كارێكى چالاك له به‌رامبه‌ر جه‌نگى تیرۆريسته‌كاندا. به‌ڵام پێویسته به كورتى ئاماژه‌يه‌ك بۆ فه‌وريترين مه‌سه‌له‌يه‌ك بكه‌م، كه ئه‌م ڕۆژانه له ئارادايه، واته هێرشى ئه‌م زووانه‌ى ئه‌مه‌ریکا بۆسه‌ر ئه‌فغانستان. 99 له سه‌دى خه‌ڵکی جيهان ئه‌وه ده‌زانن و ده‌توانن به ڕۆشنى ئه‌وه ڕوون بكه‌نه‌وه، كه بۆچى هێرشى سه‌ربازیی ئه‌مه‌ریکا بۆسه‌ر ئه‌فغانستان و ته‌نانه‌ت ده‌ستگيركردنى بنلادنيش، كه ئامانجى ڕاگه‌يه‌نراوى ئه‌م كرده‌وه سه‌ربازیيانه‌يه و له ڕووى عه‌مه‌لييه‌وه وه‌ک ئه‌گه‌رێکی زۆر دوور دێته به‌رچاو، نه ته‌نها مه‌ترسييه‌كانى تیرۆريزم له دژى ئه‌مه‌ریکا و ئينگلته‌را كه‌م ناكاته‌وه، به‌ڵکوو ڕیسکی كرده‌وه تیرۆريستييه‌كانى ئايینده زۆر زياتر ئه‌كات. زۆر ئاشكرايه كه خودى ده‌وڵه‌تانى ئه‌مه‌ریکا و ئینگلته‌را ئه‌م مه‌سه‌له‌يه ده‌زانن. لێکدانه‌وه‌ی فه‌رميى ڕۆژئاوا بۆ مه‌سه‌له‌كه، له چوارچێوه‌ی ئه‌و لێکدانه‌وه هۆليوودی و جيمزباندييانه‌دايه كه وا دياره ئه‌وان پێيان وايه ده‌رخوارددانى ئه‌م جۆره لێكدانه‌وانه به خه‌ڵکی، ساده‌تر و خێراتره. مليۆنێر يان گانگسته‌رێكى شێت له گۆشه‌يه‌كى دووره ده‌ستى جيهاندا، ده‌يه‌وێ شارستانێتى نابوود بكات، سه‌ددام، ميلۆسۆڤيچ، بنلادن، وه قاره‌مانانى ئه‌مه‌ریکايى بۆ ڕزگاریى مرۆڤایه‌تی ده‌كه‌ونه خۆ. به‌ڵام لێکدانه‌وه‌‌كانى خۆیان نيشانى ده‌دات، كه ئيسلامى سياسی و تیرۆريزمى ئيسلامى باره‌گايه‌كى ناوه‌ندی و فه‌رمانده‌یییه‌کی هاوبه‌ش و ڕێكخراوێكى قووچه‌کیی نييه، بزووتنه‌وه‌يه‌كى نێونه‌ته‌وه‌يیيه كه له کۆمه‌ڵێک شانه و ڕێكخراو و تۆڕ و ناوه‌ندی ده‌وڵه‌تی پێك هاتووه كه به کۆمه‌ڵێک په‌يوه‌نديى فه‌رمی و نافه‌رمی، وه‌كوو بزووتنه‌وه‌يه‌كى نهێنى، به کۆمه‌ڵێک داهێنانى فراوانه‌وه له ئاستى ناوچه‌یيدا، پێكه‌وه به‌ستراون. بۆ ڕۆژئاوا، چوونه ناو ئه‌فغانستانه‌وه سه‌ره‌تاى هه‌ڵمه‌تێكى سه‌ربازی و سياسیی فراوانتره. ده‌ستگيرکردن، يان كوشتنى بنلادن ئه‌و ئه‌نجامه‌ى ده‌بێت، كه له ئاستى ناوخۆى ئه‌مه‌ریکادا، له ده‌ستوبردی هه‌نگاوه سه‌ربازیيه‌كانى دواتر كه‌م بكاته‌وه و ببێته مسداقييه‌تێك بۆ “تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ى ئه‌مه‌ریکا”، كه ئه‌مه‌ش ده‌توانێ فه‌زاى نێوخۆى ئه‌مه‌ریکا تا په‌لامارى تیرۆريستيى ئايینده‌ى ئيسلامييه‌كان، وه ته‌نها تا ئه‌و كاته، ئارام بكاته‌وه. به‌ڵام ئه‌مه هه‌نگاوێكى بچووكه له پرۆسه‌يه‌كى سياسی و سه‌ربازیی فراوانتر له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، كه مه‌وداى كۆتايیيه‌كه‌ى تاكوو ئێستا ڕانه‌گه‌يه‌نراوه. له دوا لێکدانه‌وه‌‌دا، ئه‌مه هێزنيشاندانێكه به ئيسلامى سياسى. واته بزووتنه‌وه‌يه‌كى کۆنه‌په‌رستانه كه ڕۆژئاوا خۆى له په‌راوێزى کۆمه‌ڵگاكانى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا هێنايه ئاراوه و به مه‌به‌ستى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵ چه‌پ له سيسته‌مه سه‌رمايه‌دارييه تازه له‌دايكبووه‌كانى ئه‌م وڵاتانه‌دا، وه هه‌روه‌ها وه‌كوو گوشارێك بۆسه‌ر بلۆکی ڕۆژهه‌ڵات، ئه‌وانى هێنايه سه‌رشانۆ. ئه‌م هێزنيشاندانه ده‌كرێ به به‌رته‌سكی بمێنێته‌وه، به‌ڵام به تايبه‌ت به‌هۆى خه‌سڵه‌تى ناچه‌قبه‌ستوویی و توندڕه‌وێتیی ئيسلامى سياسی و تیرۆريزمى ئيسلامييه‌وه، به ئه‌گه‌رێکی زۆر به‌ره‌و يه‌كلاييكردنه‌وه‌يه‌كى بنه‌ڕه‌تيتر به‌كێش ده‌كرێت. ئيسلامى سياسى به‌بێ پشتيوانيى ڕۆژئاوا، ناتوانێ له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا بمێنێته‌وه. هه‌ر به‌مه‌نده‌ى ئێستا، په‌ره‌سه‌ندنى نه‌به‌ردى عه‌لمانیيه‌كان و ئيسلاميیه‌كان له پاكستان و كه‌وتنه‌حاڵى په‌يكه‌رى نيوه‌گيانى خاته‌مييه‌كان له ئێران و په‌ره‌سه‌ندنه‌وه‌ى دووباره‌ى کێشمه‌کێشى نێوان باڵه‌كان، به‌ڵگه‌ى ئه‌وه‌ن كه نه‌به‌ردى ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئيسلامى سياسی، ده‌توانێ ببێته هه‌وێنى گۆڕانكارييه‌كى جیددى له هێزهاوسه‌نگى نێوان فراكسيۆنه‌كانى بۆرژوايى له‌م وڵاتانه‌دا به زيانى ئيسلامييه‌كان.
له به‌رامبه‌ر خودى هێرشى ئه‌مه‌ريكا بۆسه‌ر ئه‌فغانستان، ده‌كرێ چى بڵێين. ئايا “ده‌ست له ئه‌فغانستان هه‌ڵگرن!” هه‌ڵوێستێکی مه‌بده‌ئی و پێشڕه‌وه؟ خه‌ڵکی ئه‌فغانستان و ئۆپۆزیسيۆنه‌كه‌ى شتێکى ديكه‌ى جگه له‌مه‌تان پێ ده‌ڵێن. ئاسۆى هه‌ره‌سى تاڵیبان، واته باندێكى ئينسانكوژ و ده‌ڵاڵێكى گه‌وره‌ى مادده بێهۆشكه‌ره‌كان، هێزه سیاسییه‌كانى ئه‌فغانستانى خستووه‌ته جۆش و خرۆشێكى گه‌شبينانه‌وه. خواستى ڕووخاندنى تاڵیبان خواستێكى ئينسانی و پێشڕه‌وه. نابێ ڕێگا بدرێت دژايه‌تى ڕه‌وا و مه‌بده‌ئی له‌گه‌ڵ ميليتاريزمى ئه‌مه‌ریکادا به وێڵكردنى ئه‌فغانستان له‌ژێر ده‌ستى تاڵیباندا ڕاڤه بکرێت. ئه‌مه یه‌کێکه له نموونه زيندووه‌كانى ناكافى بوون و نادروستبوونى ئاراميخوازی و داکۆکی له هه‌لومه‌رجێك كه له ئارادايه. خه‌ڵکی ئه‌فغانستان ته‌مه‌نێكه چاوه‌ڕێى ڕۆژى هه‌ره‌سى تاڵیبانن. ڕاستييه‌كه‌ى ئه‌وه‌يه كه ئه‌مه‌ریکا بۆ ڕزگاركردنى ئه‌فغانستان پێ نانێته ئه‌م وڵاته‌وه. خۆیان تاڵیبانيان هێنايه سه‌ركار. ئه‌مجاره ڕه‌نگه لاوازى بكه‌ن، به‌ڵام به ناچاری بوونى قبووڵ بكه‌ن. به‌ڵێنیان به موشه‌ڕه‌ف داوه كه حوكوومه‌تى ئايینده‌ى ئه‌فغانستان ديسانه‌وه جێگه‌ى ڕه‌زامه‌نديى پاكستان بێت. قه‌راره کۆمه‌ڵێک جانه‌وه‌ر لابه‌رن و هه‌ر له‌و قوماشه، که‌سانێکى ديكه له جێگايان دابنێن. هه‌ڵوێستى مه‌بده‌ئى، به‌شداريكردنه له هاوشانى ئۆپۆزیسيۆنى پێشڕه‌وى ئه‌فغانستان بۆ ڕووخاندنى تاڵیبان له‌جه‌رگه‌ى هه‌لومه‌رجى ئێستادا و به‌رقه‌راركردنى ده‌وڵه‌تێكى هه‌ڵبژێردراوى خه‌ڵکه له‌م وڵاته‌دا. ده‌بێ ئه‌مه به‌سه‌ر ڕۆژئاوا و ئه‌مه‌ریکا و نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كاندا بسه‌پێنرێت. هه‌ر جۆره هێرشێكى هێزه‌كانى ئه‌مه‌ریکا و هاوپه‌يمانه‌كانى بۆسه‌ر خه‌ڵکی مه‌ده‌نیی ئه‌فغانستان و ڕووخاندنى شار و لادێ و ژێرخان و ئامرازه ماددييه‌كانى ژيانيان، ده‌بێ مه‌حكووم بکرێت. هه‌ر جۆره به‌ندوبه‌ستێك له نێوان ئه‌مه‌ریکا و پاكستان و ئێران و باقیی ده‌وڵه‌تاندا بۆ سه‌پاندنى داروده‌سته‌يه‌كى دیکه به‌سه‌ر خه‌ڵکی ئه‌فغانستاندا مه‌حكوومه. به‌ڵام ڕووخاندنى تاڵیبان له لايه‌ن سوپا ده‌ره‌كييه‌كانه‌وه خۆى له خۆيدا مه‌حكووم نييه. تاڵیبان له ئه‌فغانستاندا ده‌وڵه‌تێكى مه‌شرووع نييه، ده‌بێ بڕووخێنرێت. مه‌سه‌له‌كه له‌سه‌ر ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌يه كه له جێگای داده‌مه‌زرێت، هه‌روه‌ها زامنكردنى ئازادی و ئيمكانى عه‌مه‌ليى ده‌خاڵه‌تى خه‌ڵکی ئه‌فغانستان له دياريكردنى نيزامى سياسیی ئايینده‌ى ئه‌م وڵاته‌دایه.
(درێژه‌ی هه‌یه)
سه‌رچاوه:
دنيا پس از 11 سپتامبر
بخش دوم: “جهان متمدن” کجاست
“انترناسيونال هفتگی”، شماره 73
6 مهر 1380، 28 سپتامبر 2001
دنيا دواى ١١ى سێپته‌مبه‌ر
به‌شى سێيه‌م: ئاوابوونى ئيسلامى سياسى
له ده‌ره‌وه‌ى هه‌ردوو جه‌مسه‌رى به‌رامبه‌ركێى كۆنه‌په‌رستانه‌ى ئه‌مڕۆدا، واته ميليتاريزمى ئه‌مه‌ریکا و ده‌وڵه‌ته ڕۆژئاوايیيه‌كان له لايه‌ك و بهرهى ئيسلامى سياسى له لايه‌كى تر، فه‌زاى زاڵ به‌سه‌ر زۆرينه‌ى خه‌ڵکی مرۆڤدۆست و ئاشتيخوازى جيهاندا، فه‌زاى هه‌راسانی و نيگه‌رانييه. فه‌زاى بێئومێدييه. هه‌مووان نيگه‌رانى ئاڵۆزتربوونى هه‌لومه‌رجه‌که‌ن، واته په‌ره‌سه‌ندنى پێشبڕکێی كارى شێتانه و تیرۆر. ئاواره‌یی و مه‌رگى سه‌دان هه‌زار خه‌ڵکی بێگوناهى ئه‌فغانستان، په‌لامارى كيمیایی و ميكرۆبی له ڕۆژئاوادا، ته‌قينه‌وه‌ى سياسى له پاكستان، كه‌وتنه‌ده‌ستى بۆمبه ئه‌تۆمييه “گيرفانى” و “لاپتۆپ”ه‌كان به ده‌ستى ئاوانتۆريسته سياسی و ده‌مارگیره ئایینییه‌کان و تاوانكارانى نێونه‌ته‌وه‌یی. “جه‌نگى تازه‌ى ئه‌مه‌ریکا” و قۆناغێکی تازه له خوێنڕشتنێكى جيهانيى له ئاستێكدا، كه ته‌نها ئه‌مه‌ریکا تواناى ئه‌مه‌ى بووه و هه‌يه. درووشم و ناڕه‌زایه‌تییه‌کانی خه‌ڵکی شه‌رافه‌تمه‌ندى جيهان به شێوه‌یه‌کی گشتى ڕووى له پاراستنى هه‌لومه‌رجی مه‌وجود و گێڕانه‌وه‌يه بۆ خاڵى هاوسه‌نگيى پێشوو. ئه‌مه به‌شه‌رييه‌تێكه كه ئومێدێكى به ئايینده‌يه‌كى باشتر نييه. له باشترين حاڵه‌تدا داواى ئارامی ده‌كات. له ده‌ستى بۆمب و جه‌نگ و توندوتيژى هه‌ڵدێت. مرۆڤایه‌تییه‌ك سه‌ربارى ڕواڵه‌تى بيرساده‌یی و كه‌م هۆشياری و ملكه‌چیی ڕۆژانه‌ى، توانا دژى مرۆيیيه‌كانى ئه‌و دڕندانه‌ى كه پێيان ناوه‌ته مه‌يدان واته، ئيسلامى سياسی و ميليتاريزمى ئه‌مه‌ریکا ده‌ناسن و ده‌يانه‌وێت به هه‌ر نرخێك بێت به‌ر به كاره‌ساته‌كانى دواتر بگرن. له‌نێو ته‌يفى فراوانى ئه‌و هێزانه‌ى كه بۆ دژايه‌تیكردنى ئه‌م کێشمه‌کێشه هاتوونه‌ته مه‌يدان، پاشماوه‌ى گرووپه چه‌په لاکه‌وته‌‌كانى ئه‌ورووپاشى له‌گه‌ڵدا بێت، كه تا 10ى سێپته‌مبه‌ر به شتێکى كه‌متر له “شۆڕشى جيهانى” ڕازى نه ئه‌بوون. ئێستا ئاراميخوازيى، كۆشش بۆ به‌رگرتن به ڕه‌وتێك كه به‌رى كه‌وتووه، کۆشش بۆ پاراستنى هه‌لومه‌رجی مه‌وجود و گه‌ڕانه‌وه بۆ هاوسه‌نگييه‌ك كه به‌ر له 11ى سێپته‌مبه‌ر له ئارادا بوو، بووه‌ته سياسه‌تى زاڵ. پاسیڤيزم به‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌ى مقاوه‌مه‌تدا مه‌يلى زاڵه. وه ئه‌مه‌ش سياسه‌تێكى له ڕاده به‌ده‌ر زيانباره، كه نه ته‌نها به‌ر به كوێره‌وه‌ری و كاره‌ساته‌كانى ئایینده ناگرێت، به‌ڵکوو ته‌نانه‌ت ڕوودانيان زامن ده‌كات. سياسه‌تى پاسیڤیستی و شه‌واره‌بوون به لايه‌نى سه‌ربازیی و چه‌كدارانه‌ى ئه‌م به‌رامبه‌ركێيه و زه‌بروزه‌نگێكى فيزيكى كه ئه‌شێ به‌سه‌ر جيهاندا بێت، ڕێك ئه‌و زيانه‌ى هه‌يه، كه خه‌ڵکی دووچارى ئيفليجیی سياسى ده‌كات. به‌رگرتن به‌م پێشبڕکێ تیرۆريستييه و ئه‌م شه‌پۆله له ته‌قاندنه‌وه و خاپووركردن و كوشتارى به‌كۆمه‌ڵ كه بۆيان ئاماده كردووين، له گره‌وى ده‌خاڵه‌تى جه‌ماوه‌رى فراوانى خه‌ڵکدايه، هه‌م له ئه‌ورووپا و ئه‌مه‌ریکا و هه‌م له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و وڵاتانى ناوبراو به جيهانى سێیه‌م له‌و پرۆسه سیاسییانه‌دا كه ئه‌م ڕووداوانه‌يان لـێ ئه‌كه‌وێته‌وه. ده‌خاڵه‌تێك له‌سه‌ر بناغه‌ى به‌رنامه‌كارێكى چالاك و ئیسپاتی. له‌م حاڵه‌ته‌دا، ئاسۆی ئایینده مه‌رج نييه تاريك بێت.
پێویسته ئه‌م پرۆسانه و واقیعييه‌ته سیاسییه‌كان له‌ژێر خاكوخۆڵى ڕاگه‌یاندنی جه‌نگيدا بدۆزينه‌وه.
له‌وديوى ڕاگه‌یاندنی فه‌رمييه‌وه: تیرۆريزم و ئيسلامى سياسی
گومان ناكه‌م هيچ که‌سێک، ته‌نانه‌ت له خودى سوپاى ئه‌مه‌ریکاشدا، ئه‌م ڕاڤه‌كردنه قبووڵ بكات، كه تاوانى 11ى سێپته‌مبه‌ر كارى گروپێکی فه‌ناتيك بوو، كه که‌سێک به ناوى ئوسامه بن لادن له ئه‌فغانستان ڕێوشوێنيان بۆ ديارى ئه‌كات، كه دوژمنايه‌تييه‌كى شه‌خسی و كوێرانه‌ى له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ریکا و “شێوه‌ى ژيانى” ئه‌مه‌ریکایی و “ديموكراسى”دا هه‌يه. ده‌زگاكانى ڕاگه‌یاندنی ڕۆژئاوا له‌سه‌ر ئه‌وه سوورن، كه ئه‌م كرده‌وه‌يه “كارى موسوڵمانه‌كان” نه‌بوو، وه له “فێرکارییه‌کانی قورئان”ه‌وه سه‌رچاوه‌ى نه‌گرتبوو. ژۆرنالیسته به‌ئه‌زموونه‌کان هه‌وڵ ئه‌ده‌ن كه به‌پێى توانا، ناوى مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين و ئيسرائيل نه‌يه‌ته ئاراوه. ده‌ڵێن هه‌ر جۆره به‌ستنه‌وه‌يه‌كى مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين به‌م هێرشه تیرۆريستييه‌وه، به ماناى داننانه به‌وه‌ى كه ئه‌م كرده‌وه‌يه له ڕاكێشانى سه‌رنجى ڕۆژئاوا بۆسه‌ر وه‌زعى فه‌له‌ستينييه‌كان كاريگه‌ر بووه. له ئه‌نجامدا له‌جياتى ئيسلامى سياسی و ئيسرائيل، ئێمه حه‌واڵه‌ى بن لادن و ئه‌فغانستان ده‌كه‌ن. جه‌نگى ئه‌مه‌ریکا له‌گه‌ڵ تاڵیبان له ئه‌فغانستان ڕووداوێکی زۆر گرنگه به کۆمه‌ڵێک ئاكامى درێژخايانه‌وه له ئاستى ناوچه‌كه و جيهاندا. ئه‌م جه‌نگه بێگومان كاريگه‌رى له‌سه‌ر چاره‌نووسى ئيسلامى سياسی و ته‌نانه‌ت مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستينيش داده‌نێت. به‌ڵام په‌يوه‌ندييه‌كى به دۆزينه‌وه و سزادانى ئه‌نجامده‌رانى كرده‌وه‌كه‌ى 11ى سێپته‌مبه‌ره‌وه نييه و ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌رى كرده‌وه‌ى تیرۆريستى له دژى ڕۆژئاوا زۆر زياد ده‌كات. (دواتر دێمه‌وه سه‌ر ئه‌مه).
تیرۆريزمى ئيسلامى واقیعييه‌تێكى سه‌رده‌مى ئێمه‌يه. ئه‌م تیرۆريزمه كۆڵه‌كه‌يه‌كى سه‌ره‌كيى ستراتیژی ئيسلامى سیاسییه. ئيسلامى سياسى، بزووتنه‌وه‌يه‌كى كۆنه‌په‌رستانه‌ى ناوچه‌كه و هه‌نووکه له ئاستى جيهاندايه، كه له‌سه‌ر سته‌مى مێژوویی ئيسرائيل و ڕۆژئاوا له خه‌ڵکی عه‌ره‌ب زمان و به شێوه‌یه‌کی تايبه‌تى له خه‌ڵکی فه‌له‌ستين ئه‌له‌وه‌ڕێت. بێ وڵاتيى خه‌ڵکی فه‌له‌ستين و سته‌مى ده‌وڵه‌تى ئيسرائيل و هاوپه‌يمانه ڕۆژئاوايیيه‌كانى له‌سه‌ر فه‌له‌ستينييه‌كان، سه‌رچاوه‌يه‌كى سه‌ره‌كیی بێزارييه له ڕۆژئاوا و ئه‌مه‌ریکا له ناوچه‌ى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا. له‌مه‌ش گرنگتر، بوونى مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين و پشتيوانيى هه‌ميشه‌يى ئه‌مه‌ریکا و ڕۆژئاوا له ئيسرائيل له به‌رامبه‌ر عه‌ره‌بدا، چ له سه‌رده‌مى جه‌نگى سارد و چ دواى ئه‌و، قه‌ڵشتێکى گه‌وره‌ى ئابوورى، کولتووری و ده‌روونی له نێوان ڕۆژئاوا و خه‌ڵکی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا دروست كردووه. به‌ڵام ئه‌وه‌ى كه ئيسلامى سياسى وه‌كوو بزووتنه‌وه‌يه‌ك، ده‌رفه‌تى ئه‌وه په‌يدا ده‌كات كه ئه‌م ناڕه‌زايه‌تی و قه‌ڵشته بكاته سه‌رمايه‌ى ده‌ستی و له په‌راوێزى کۆمه‌ڵگاكانى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه پێ بنێته نێوجه‌رگه‌ى مشتومڕ له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتى سياسى، ئيتر ئه‌مه‌يان ڕاسته‌وخۆ به‌رهه‌مى خودى ئه‌مه‌ریکا و ڕۆژئاوایه. ئيسلامى سياسى وه‌كوو بزووتنه‌وه‌يه‌كى تاوانكارانه به‌م مه‌ودا فراوانه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌وه، دروستكراوى ده‌ستى ئه‌مه‌ریکا و ڕۆژئاوایه. ئه‌م دێوه‌زمه‌يه خودى خۆیان دروستيان كرد و به‌ريان دايه گيانى خه‌ڵکی ناوچه‌كه و ئه‌مڕۆش خه‌ڵکی سه‌راسه‌رى جيهان. ئيسلامى سياسى، ئامرازى ده‌ستى ڕۆژئاوا له جه‌نگى سارد له دژى سۆڤێت بوو، وه ئامرازى تێكشكاندنى بزووتنه‌وه و شۆڕشه چه‌پ و کرێکاریيه‌كان له هه‌موو وڵاتانى ناوچه‌كه‌دا بوو. ئه‌مه ئامرازێک بوو كه دواى بنبه‌ستى حوکوومه‌ته ناسيۆناليستييه‌كان له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، بۆ به‌رگرتن به هێزگرتنى چه‌پ هێنايانه مه‌يدان. مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستین و بوونى حوکوومه‌ته ئيسلامييه‌كان له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، کۆڵه‌که‌کانی تیرۆريزمى ئيسلامى پێك ئه‌هێنن. وه هه‌ر سیاسه‌تێکی چالاك و پێشڕه‌وی خه‌ڵکی، بۆ به‌رامبه‌ركێ له‌گه‌ڵ تیرۆريزمى ئيسلاميدا، ده‌بێ لێره‌وه ده‌ست پێ بكات:
1) چاره‌سه‌ركردنى مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين. ده‌بێ ئه‌م گرفته مێژوویييه چاره‌سه‌ر بکرێت. خه‌ڵکی فه‌له‌ستين پێویسته وڵاتى سه‌ربه‌خۆى خۆی هه‌بێت. ده‌بێ ئه‌مه‌ریکا و ده‌وڵه‌تانى ڕۆژئاوایی ناچار بكرێن كه ده‌ست له پشتيوانى يه‌كلايه‌نه‌ى خۆیان له ئيسرائيل هه‌ڵبگرن. ده‌بێ ئيسرائيل ناچار بكه‌ن ئاشتی و سه‌ربه‌خۆيى فه‌له‌ستين قبووڵ بكات. چاره‌سه‌ركردنى مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين، گرنگترين كۆڵه‌كه‌ى ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵ ئيسلامى سياسی و تیرۆريزمى ئيسلامی و به‌شێکى سه‌ره‌كى به‌رنامه‌كارێكى پێشڕه‌و و چالاك پێك ده‌هێنێت له به‌رامبه‌ر هه‌لومه‌رجى ئێستادا.
2) ڕۆژئاوا، ده‌بێ ده‌ست له پشتيوانيى كۆنه‌په‌رستانه‌ى له ده‌وڵه‌ته ئيسلامی و كۆنه‌په‌رسته‌كان و حيزبه‌كانى بزووتنه‌وه‌ى ئيسلامى له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا هه‌ڵگرێت. به‌بێ پشتيوانيى ڕۆژئاوا، ڕژێمی ئيسلاميى ئێران نه ده‌هاته سه‌ركار و نه له‌سه‌ركار ده‌مايه‌وه. به‌بێ پشتيوانيى ڕۆژئاوا، نيزامه كۆيله‌داری و شێخه په‌راگه‌نده‌كانى سعوديیه و ميرنشينه ورد و درشته‌كان له‌سه‌ركار نه‌ده‌مانه‌وه. به‌بێ پشتيوانيى ڕۆژئاوا نه ته‌نها تاڵیبان، به‌ڵکوو ده‌سته و تاقمه‌كانى پێشووى موجاهيدينى موسڵمانيش نه‌يان ده‌توانى ئه‌فغانستان بكه‌ن به شانۆى تراژيديايه‌كى ئينسانيى گه‌وره. هه‌ر ئه‌مڕۆش به بڕينى ئه‌م پشتيوانييه سياسی و سه‌ربازی و دیپلۆماسييه‌ى ڕۆژئاوا له بزووتنه‌وه‌ى ئيسلامى، خه‌ڵکی ناوچه‌كه به خێرايى ئه‌م حوكوومه‌تانه ده‌كێشنه خواره‌وه. خواستى ڕووخاندنى حوكوومه‌ته ئيسلامييه‌كان و به‌رگرتن به به‌ندوبه‌ستى ئه‌مه‌ریکا و ده‌وڵه‌ته ڕۆژئاواييیه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌م حوكوومه‌تانه‌دا، ده‌بێ به‌شێکى گرنگى ديكه‌ى پلاتفۆرمى دژى تیرۆريستى هه‌ر بزووتنه‌وه‌يه‌كى پێشڕه‌وی خه‌ڵکی بێت.
3) گه‌مارۆى ئابووريى عێراق ده‌بێ کۆتایی پێ بێت. كوێره‌وه‌رييه‌كانى خه‌ڵکی عێراق له زه‌ينى خه‌ڵکی ناوچه‌كه‌دا بووه‌ته مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستينێكى دووه‌م. بووه‌ته به‌ڵگه‌يه‌كى زيندووى تیرۆريزمى ئه‌مه‌ریکايی و ڕۆژئاوايى له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا. سه‌ربارى ئه‌مه، ئه‌م گه‌مارۆی ئابوورييه ته‌مه‌نى حوکوومه‌تی کۆنه‌په‌رستی عێراقى درێژ كردووه و خه‌ڵکی مه‌حروومى عێراقى له مه‌يدانى خه‌باتى سیاسییه‌وه بۆ جه‌نگێكى هه‌موو ڕۆژه له پێناوی مانه‌وه‌ى فيزيكيدا پاشه‌كشه پێ كردووه. خه‌بات له پێناوی لابردنى گه‌مارۆی ئابووریى سه‌ر عێراق، كۆڵه‌كه‌يه‌كى ديكه‌ى پلاتفۆرمێكى پێشڕه‌وه له دژى تیرۆريزمى ئيسلامى.
4) ده‌بێ چالاكانه بۆ به‌رگرى له عه‌لمانیيه‌ت له وڵاتانى موسڵماننشين و ژينگه كۆمه‌ڵايه‌تييه ئيسلامييه‌كان و گيرۆده به ئيسلامه‌تی له خودى وڵاتانى ڕۆژئاوایيدا بێينه مه‌يدان. بۆچوونى دواكه‌وتووانه‌ى “هه‌ر کۆمه‌ڵگايه‌ك كولتوورى خۆی” و درێغیكردن له به‌رگريكردن له مافه مه‌ده‌نی و ئينسانييه‌كانى خه‌ڵک و به تايبه‌ت ژنان له‌م وڵات و ژينگانه‌دا، ده‌ستى ئيسلامى سياسى بۆ توقاندنى خه‌ڵکی و بزواندنى لاوان ئاوه‌ڵا كردووه. ده‌بێ جيهانیبوونى مافه‌كانى مروڤ و مافه مه‌ده‌نييه‌كانى ئينسانه‌كان به ئه‌سڵ وه‌ربگيرێت و هه‌ر جۆره سازانێك له‌گه‌ڵ ئایین و فه‌رمانڕه‌وایه‌تی كۆنه‌په‌رستانه‌ى ئایین له‌سه‌ر حيسابى مافه‌كانى مرۆڤ مه‌حكووم بکرێت.
تیرۆريزمى ئيسلامی واقیعييه‌تێكه. تیرۆريزم كارى موسڵمانه‌کان نييه، به‌ڵام سیاسه‌تێکی فه‌رميى بزووتنه‌وه‌يه‌كى ئيسلامييه. ئه‌مه بزووتنه‌وه‌يه‌كى بێ ناوه‌ڕۆك و دروستكراوى ده‌ستى ڕۆژئاوا له جه‌رگه‌ى جه‌نگى سارد و له ململانێى ئه‌نتى کۆمۆنیستى له‌گه‌ڵ کرێکاران و ئازاديخوازانى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدایه. ئه‌م بزووتنه‌وه‌يه سست و لاوازه، نفووزێكى سياسی و مه‌عنه‌وى ئه‌وتۆى له وڵاته گه‌وره‌كانى ناوچه‌كه‌دا نييه. له واقیعياته كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كانى ناوچه‌كه له‌دواتره. به‌بێ پشتيوانیی ڕۆژئاوا، ئيسلامى سياسى به ده‌ستى سۆسياليزم و عه‌لمانيیه‌ت له ناوچه‌كه‌دا شكست ده‌خوات. له ئێران كه وه‌كوو فه‌له‌ستين، یه‌کێک له گرنگترين مه‌يدانه‌كانى يه‌كلاكردنه‌وه‌ى چاره‌نووسى ئيسلامى سیاسییه، ئاوابوون و ڕووخاندنى ئيسلامى سياسى، هه‌ر ئێستا ده‌ستی پێ كردووه.
له‌به‌شى داهاتوودا:
* جه‌نگى ئه‌مه‌ریکا له ناوچه‌كه‌دا، كه ئێستا له ئه‌فغانستان ده‌ستی پێ كردووه، جه‌نگێك نييه له‌دژى تیرۆريزم، چونكه نه ته‌نها وه‌ڵام به هيچ یه‌کێک له پێداويستييه‌كانى خه‌بات له دژى تیرۆريزم، كه له‌سه‌ره‌وه ئاماژه‌م پێ كرد، ناداته‌وه، بگره پشت به به‌شێک له خودى ڕه‌وتى ئيسلامى ده‌به‌ستێ. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا به بڕواى من ئه‌مه‌ریکا چووه‌ته ناو کێشمه‌کێش له‌گه‌ڵ ئيسلامى سیاسییه‌وه. ئه‌مه شه‌ڕێكه له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات. ئه‌م کێشمه‌کێشه به‌پێى لۆژیک، ده‌بێته مايه‌ى لاوازكردنى ئيسلامى سياسى. به‌ڵام ئامانجى ڕۆژئاوا سڕينه‌وه‌ى ئيسلامى سياسى نييه، به‌ڵکوو لاوازكردن، ملكه‌چ پێ كردن و پێكهێنانى ئارایيشێكى تازه له ڕيزه‌كانيدایه بۆ دروستكردنى هاوسه‌نگييه‌كى تازه. جه‌نگ له ئه‌فغانستاندا، له‌سه‌ر تازه‌كردنه‌وه‌ى پێناسه‌ى په‌يوه‌ندیی ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئيسلامى سياسيدایه. ئێمه ده‌بێ ئه‌م چوارچێوه‌يه و ئه‌م سازشه تازه‌يه بشكێنين و سياسه‌تى سه‌ربه‌خۆى خۆمان بۆ ڕزگاركردنى ناوچه‌كه له‌م هێزه كۆنه‌په‌رسته له‌جه‌رگه‌ى ئه‌م هه‌لومه‌رجه تازه‌يه‌دا چالاكانه‌تر ببه‌ينه پێشه‌وه.
* هه‌ڵوێستى پاسیڤیستی، ئه‌م کێشمه‌کێشه تازه‌يه‌ى ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئيسلامى سياسيدا نابينێت. گرنگيى ئه‌مه چ بۆ خه‌ڵکێك كه خۆیان قوربانیی ئه‌م بزووتنه‌وه كۆنه‌په‌رسته بوونه و چ گرنگييه‌كه‌ى له ڕه‌وتى گۆڕانكارييه سیاسییه‌كانى ئايینده‌ى جيهاندا له‌به‌رچاو ناگرێت و له‌م باره‌يه‌وه هيچ ئه‌ركێك بۆ خۆى دانانێت. ده‌بێ ڕه‌خنه له‌م هه‌ڵوێسته ئاراميخواز و کۆنزێرڤاتیڤانه‌يه ببرێته نێو بزووتنه‌وه‌ى به‌رگریی خه‌ڵکييه‌وه له دژى تیرۆر و ميليتاريزم.
* به‌هۆى ڕه‌هه‌ند و لايه‌نه جيهانی و مێژوويیيه‌كانى ئه‌م کێشمه‌کێشه‌وه، تايبه‌تمه‌ندييه ئایدیۆلۆژی و زه‌ينييه‌كانى خه‌ڵکی جيهانی ئه‌مڕۆ به تايبه‌ت له ڕۆژئاوادا، زۆر له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مى هێرش بۆسه‌ر عێراق و ته‌نانه‌ت سه‌رده‌مى هێرش بۆسه‌ر یۆگۆسڵاڤیادا جياوازه. به ڕووهێنانى فراوانترى خه‌ڵک بۆ سياسه‌ت و خه‌باتى مه‌ده‌نى، ميليتاريزمى ئه‌مه‌ریکا له‌م کێشمه‌کێشه‌دا له ڕووى سیاسییه‌وه لاوازتر دێته ده‌ره‌وه. ئه‌م کێشمه‌کێشه‌ى ئێستا، كه خۆى له‌سه‌ر چه‌ند گۆشه‌يه‌كى نه‌زمى نوێى جيهانيى دواى هه‌ره‌سى سۆڤێته، ده‌توانێ له حاڵه‌تى ده‌خاڵه‌تى توخمى پێشڕه‌ودا، تێكڕاى ئه‌م مه‌سه‌له‌يه و خودى مه‌سه‌له‌ى زلهێزی و ملهوڕيى ئه‌مه‌ریکا له ئاستى كۆمه‌ڵايه‌تيدا بداته به‌ر ڕه‌خنه. وه ئه‌مه له ديدگاى مه‌سه‌له‌ى ئازادی و يه‌كسانييه‌وه له ئاستێكى جيهانيدا، مه‌سه‌له‌يه‌كى چه‌ند به‌رابه‌ر له چاره‌نووسى ئيسلامى سياسى گرنگتره.
(درێژه‌ى هه‌يه)
سه‌رچاوه:
دنيا پس از 11 سپتامبر
بخش سوم: افول اسلام سياسى
“انترناسيونال هفتگی”، شماره 75
20 مهر 1380، 12اکتوبر 2001
دنيا دواى ١١ى سێپته‌مبه‌ر
به‌شى چواره‌م: دواى ئه‌فغانستان
ئه‌فغانستان: جه‌نگ يان تیرۆريزمى ئاسمانی؟
له ئه‌فغانستاندا جه‌نگێک له ئارادا نييه. به‌پێى لوژيك، جه‌نگ لانیكه‌م پێویستى به دوو لايه‌ن هه‌يه. ئه‌وه‌ى ئێستا له ئارادايه، بۆمبارانی ئه‌فغانستانه له لايه‌ن ئه‌مه‌ریکاوه. له‌م تاكتيكه تازه‌داهێنراوه‌ى تاكه زلهێزى جيهان و پۆليسى خۆسه‌پاندووى نێونه‌ته‌وه‌ييدا، تیرۆر و تۆقاندن له ئاستێكى ملیۆنیدا به فه‌رمى جێگای جه‌نگى گرتۆته‌وه. له‌دواى ڤێتنامه‌وه، وا بڕياره كه کۆمه‌ڵگاى ئه‌مه‌ریکا جارێکی تر شایه‌دى گه‌ڕانه‌وه‌ى كيسه‌ته‌رمى ئه‌و سه‌ربازانه نه‌بێت كه بۆ به‌ره دووره‌ده‌سته‌كان نێردراون. وه به‌هاى ئه‌مه‌ش، ئێستا ده‌بێ خه‌ڵکی مه‌ده‌نیی ئه‌و وڵاته بيداته‌وه كه له به‌دبه‌ختيدا، له تێزه‌کانی دكتۆر سترنج لاوهاى شووراى ئه‌منى قه‌ومی و وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مه‌ریکادا، به سه‌رپێيى به لانكه و په‌ناگه‌ى دوژمنى چه‌توونى ئه‌مه‌ریکا و ڕابه‌رى تازه‌ى “ئيمپراتۆری شه‌ڕ” پێناسه كراوه. زيانێك كه سوپاى ئه‌مه‌ریکا لـێی ناكه‌وێت، به سه‌دقاته‌وه له خه‌ڵکێكى مه‌ده‌نى بێ ئاگاى ده‌سه‌نن، كه له وڵاتێكى عاده‌ته‌ن هه‌ژار و په‌راوێزكه‌وتووى جيهاندا خه‌ريكه به چنگه‌كڕێ نانى خۆی په‌يدا ئه‌كات. ڕۆژێک ئه‌م بيتاقه‌يه بۆ خه‌ڵکی عێراق ده‌رئه‌چێت، ڕۆژێک یۆگۆسڵاڤیا، ڕۆژێک ليبيا و ڕۆژێک ئه‌فغانستان. له تاريكى شه‌ودا، له به‌رزايى ده‌يان هه‌زار مه‌تر و له كه‌شتی و ژێرده‌رياييیه‌كانى ئه‌وديوى شه‌پۆلی ئۆقيانووسه دووره‌كانه‌وه، ده‌يان هه‌زار ته‌ن بۆمب و مووشه‌ك به‌سه‌ر شاره‌كانى خه‌ڵکيدا ده‌بارێنن. به شانازييه‌وه ڕایده‌گه‌يه‌نن، كه وڵاتى به‌رامبه‌ر “به بۆمب بۆ چاخى به‌ردين ده‌گه‌ڕێنينه‌وه”، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا سوورن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى، كه بۆمبه “ژیر”ه ئه‌مه‌ريكييه‌كان ته‌نها گوناهكاران ده‌پێكێ. ئامانج تۆقاندنه. تۆقاندنى هه‌موو کۆمه‌ڵگا. زاڵكردنى ترس، ترس له مه‌رگ، له ئاواره‌يى، له خاپووركردنى هه‌موو سيمايه‌كى شارستانى، تا ئه‌و كاته‌ى كه کۆمه‌ڵگا گۆج ده‌بێت و ئيمكانى به‌رگری نامێنێت. سوپاى پياده‌ى ئه‌مه‌ریکا، ئێستا ته‌نها سه‌گێكى ڕاوه، كه دواى ته‌واوبوونى ته‌قه‌كان و نيشتنه‌وه‌ى ته‌پوتۆز و هه‌راوهورياكان، ده‌بێ بچێت و نێچيره بێگيانه‌كه بهێنێت.
شه‌ڕڕاگه‌یاندنی هيچ که‌سێک، ته‌نانه‌ت ئه‌مه‌ریکا و ڕۆژئاوايش، له دژى تاڵیبان، ناكرێ مه‌حكووم بکرێت. تاڵیبان ده‌بێ بڕوات و سه‌ره‌نجام ده‌بێ هه‌ر له ڕێگای زه‌بروزه‌نگ و كرده‌وه‌ى سه‌ربازييه‌وه بڕوات. دوژمنايه‌تى ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ تاڵیباندا، له دۆستايه‌تى تا ئێستايان باشتره. هيچ که‌سێک به‌ر به پێچانه‌وه‌ى ده‌ورودوكانى ئينسانكوژانێك ناگرێت، كه ڕۆژئاوا خۆى هێناونييه سه‌ركار. به‌ڵام له نێوان جه‌نگ و تیرۆردا جياوازى هه‌يه. كرده‌وه‌كانى ئه‌مه‌ریکا و به‌ريتانيا له ئه‌فغانستان تیرۆريستييه. بۆمبارانی شاره‌كان و ناوچه خه‌ڵکنشینه‌کانی ئه‌فغانستان ده‌بێ مه‌حكووم بکرێت و ڕابگيرێت. ئه‌فسانه بێسه‌روبه‌ره‌كان له باره‌ى تواناى سهربازيى تاڵیبان و مێژووی به‌چۆكداهاتنى زلهێزه‌كان له ئه‌فغانستان، خزمه‌ت به دریژه‌پێدانى ئه‌م شێوه تیرۆريستييه ده‌كات. موجاهيدینى ئه‌فغان له جه‌نگى دژى سۆڤێتدا، هێزى هێڵى پێشه‌وه‌ى بهرهى ئه‌مه‌ریکا و ڕۆژئاوا بوون. تاڵیبان باندێكى گانگسته‌ريى تاوان و به‌رهه‌مهێنان و دابه‌شكردنى مادده هۆشبه‌ره‌كانه، كه ڕۆژئاوا خۆى، وه به هاوكاریی پاكستان و سعوديیه دروستى كردووه. ده‌توانن له سويچه‌وه بيكوژێننه‌وه و له ماوه‌ى چه‌ند هه‌فته‌يه‌كدا بيپێچنه‌وه. به‌ڵام تیرۆريزمى ئاسمانی سه‌لامه‌تتره، به‌رچاوتره، بۆ خه‌ڵکی ناڕازيى جيهان به‌عيبره‌تتره، زلهێزانه‌تره. ده‌بێ له به‌رامبه‌ر ئه‌م شێوه دژى ئينسانييه‌دا ڕابوه‌ستين.
له نێوان تاڵیبان و ئيسلامى سياسيدا
كرده‌وه سه‌ربازييه‌كانى ئه‌مه‌ریکا و به‌ریتانیا له ئه‌فغانستان، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ببێته مايه‌ى ڕووخاندنى تاڵیبان و مه‌رگى بن لادنيش، نه ته‌نها هه‌ڕه‌شه‌ى تیرۆريزمى ئيسلامى له دژى ڕۆژئاوا كه‌م ناكاته‌وه، به‌ڵکوو ڕه‌هه‌نده‌كانى ئه‌م تیرۆريزمه په‌ره پێ ده‌دات. سه‌رانى ده‌وڵه‌تانى ڕۆژئاوایی ئه‌مه ده‌زانن و به فه‌رمى خه‌ڵکی ڕۆژئاوا له‌مه وريا ئه‌كه‌نه‌وه. به‌ڵام هه‌ڵبژاردنى ئه‌فغانستان وه‌كوو يه‌كه‌مين گۆڕه‌پان و مه‌يدانى “تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه”ى ئه‌مه‌ریکا له به‌رامبه‌ر تاوانى 11ى سێپته‌مبه‌ردا بۆ ئه‌وان دوو خاسيه‌تى بنه‌ڕه‌تیی هه‌يه:
يه‌كه‌م، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌شيان قبووڵ بێت كه تیرۆريزمى ئيسلامى و ئه‌و نه‌فره‌ته دژى ڕۆژئاوايیيه‌ى كه ئه‌م تیرۆريزمه له‌سه‌رى ئه‌له‌وه‌ڕێت، واقیعييه‌تێكى سیاسییه و ڕێگاچاره‌يه‌كى سياسى هه‌يه، ئه‌وان ته‌نها كاردانه‌وه‌يه‌كى سياسى به هێرشێكى فيزيكی و سهربازيى گه‌وره كه له ناوخۆى خاكى ئه‌مه‌ریکادا ئه‌نجام دراوه، به كافی و گونجاو نازانن. ميليتاريزم، كۆڵه‌كه‌يه‌كى ئايدۆلۆژیی فه‌رمييه له ئه‌مه‌ریکا و به‌ردى بناغه‌ى پێناسه‌ى ناسنامه‌ى ئه‌و وه‌كوو زلهێزێکه. له‌م ديدگايه‌وه هێرش بۆسه‌ر ئه‌مه‌ریکا، ته‌نها ده‌كرێ به هێرش بۆسه‌ر که‌سێکى ديكه و جێگايه‌كى ديكه وه‌ڵام بدرێته‌وه. بۆ ئه‌مه‌ریکا تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ى 11ى سێپته‌مبه‌ر، سه‌ربه‌خۆ له ماهييه‌ت و زه‌مينه و خه‌سڵه‌ته‌كانى ئيسلامى سياسی و تیرۆريزمى ئيسلامى، ته‌نها ده‌كرێ كرده‌وه‌يه‌كى سه‌ربازى بێت. ئه‌م كرده‌وه سه‌ربازييه ده‌بێ گه‌وره بێت، ده‌بێ “ڕق و ده‌سه‌ڵاتى ئه‌مه‌ریکا”، زه‌بروزه‌نگى ئه‌مه‌ریکا، نوێنه‌رايه‌تى بكات. به‌ڵام كرده‌وه‌ى سهربازيى گه‌وره، پێویستيى به مه‌يدان هه‌يه. جه‌نگ پێویستى به مه‌يدانى جه‌نگ هه‌يه. هه‌ڵبژاردنى ئه‌فغانستان له‌به‌ر بوونى بن لادن له‌وێ نييه، به پێچه‌وانه‌وه هه‌ڵبژاردنى بن لادن له‌به‌ر ئه‌وه‌يه كه له ئه‌فغانستاندايه. له ئه‌مسالى بن لادن كه‌م نين، له سه‌رانى تیرۆريزمى ئيسلامى كه به ئاشكرا و نهێنى له ئێران، به‌ریتانیا، فه‌ره‌نسا، ميسر، پاكستان، لوبنان، فه‌له‌ستين، چيچان و بۆسنه ده‌ژين. ئه‌و وێنايه‌ى كه تیرۆريزمى ئيسلامى تۆڕێكى قووچه‌کییه، به پێكهاته‌يه‌كى کارگێڕیی دياريكراوه‌وه، كه بن لادن له‌سه‌ره‌وه‌ى ڕاوه‌ستاوه، گاڵته‌جاڕييه. به ئه‌قڵه‌وه ناچێت، خامه‌نائييه‌ك له‌م پێكهاته ئيدارييه‌دا له‌ژێر سه‌ركردايه‌تى بن لادندا بووبێت. ئه‌فغانستان ده‌روازه‌يه. ئه‌و گۆڕه‌پانه‌ى كه ده‌كرێ مه‌يدانى كرده‌وه‌يه‌كى گه‌وره‌ى سه‌ربازى بێت. ئه‌فغانستان ته‌نها مه‌يدانى شياوه بۆ “تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ى ئه‌مه‌ریکا” له مه‌ودايه‌كى سهربازيى فراوان و سامناكدا، كه ده‌سته‌ى حوكمڕانی ئه‌م وڵاته به‌ڵێنى داوه. له ده‌ره‌وه‌ى ئه‌فغانستان وه‌ها ئامانجێكى سه‌ربازی كه بكرێ ديارى بکرێت و هێرشى بکرێته سه‌ر، له ئارادا نييه. تازه لێره‌شدا سه‌رانى ڕۆژئاوا دادوبێدادى ئه‌وه‌يانه، كه ته‌لارى هێنده به‌رز و پردى هێنده گه‌وره‌ى بۆ وێرانكردن تێدا نييه.
دووه‌م، هه‌ر وه‌ك له به‌شى پێشوودا وتم، ئه‌و شته‌ى كه بڕیاره له‌پشتى کێشمه‌کێش له‌گه‌ڵ تاڵیبان و بن لادن له ئه‌فغانستاندا يه‌كلايى بکرێته‌وه، په‌يوه‌ندی و هێزهاوسه‌نگيى ئه‌مه‌ریکا و ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئيسلامى سياسيدایه. “جه‌نگى درێژماوه له دژى تیرۆريزم” ناوى ڕه‌مزيى هێزنيشاندانێكه به ئيسلامى سياسى. جه‌نگێکى ده‌سه‌ڵاته، كه له ڕوانگه‌ى ئه‌مه‌ریکاوه ده‌بێ له پێناوی پێناسه‌كردنى کۆمه‌ڵێک تايبه‌تمه‌ندیی پايه‌دارى نه‌زمێكى نويێ جيهانی له‌دواى هه‌ره‌سى سۆڤێته‌وه دره‌نگ يان زوو ئه‌نجام بدرێت. ئيسلامى سياسى، ئه‌م به‌رهه‌مه لاوه‌كييه‌ى جه‌نگى سارد، له‌دواى هه‌ره‌سى سۆڤێته‌وه وه‌كوو كه‌مپێكى بۆرژوايى خوازيارى ده‌سه‌ڵات له وڵاتانى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و له مه‌ڵبه‌نده “ئيسلامى”يه‌كانى خودى کۆمه‌ڵگا ڕۆژئاواييیه‌كاندا سه‌رى هه‌ڵداوه. ئه‌م ڕه‌وته له به‌شێک له جيهان و له وڵاتانێكى زۆر گرنگى وه‌كوو ئێران و پاكستان، يان به فه‌رمى له ده‌سه‌ڵاتدايه، وه يان قورساييیه‌كى سياسیی زۆرى هه‌يه. گۆشه‌يه‌كه له کێشمه‌کێش له‌سه‌ر ئايینده‌ى فه‌له‌ستین و ئيسرائيل. له کۆماره‌‌كانى پێشووى سۆڤێتدا، هه‌نگاوێك له‌م لاى جبه‌خانه ئه‌تۆمييه‌كانه‌وه، ڕاوه‌مشك ده‌كات. له خودى ڕۆژئاوادا، له سايه‌ى پاره‌ى سعوديیه و كۆمه‌كى ده‌وڵه‌تی و ئايدۆلۆژیی ڕيسواى (هه‌ر کۆمه‌ڵگايه و كولتوورى خۆی)، پۆل پۆل لاوانى ئه‌و مه‌ڵبه‌ندانه كه گيرۆده‌ى ئيسلام بوون، ده‌كاته ئه‌ندامى خۆى. له ڕوانگه‌ى ڕۆژئاواوه ئه‌م ئيسلامه سیاسییه ئيتر ئه‌و ڕه‌وته ده‌ستكه‌لا و گوێڕايه‌ڵه نييه كه بڕيار بوو له ئابڵۆقه‌دانى سۆڤێتدا ده‌ورى هه‌بێت، له شۆڕشى دژى پاشايه‌تیی ئێراندا به‌ر به ده‌سه‌ڵاتى چه‌پ بگرێت و ببێته ده‌ردى سه‌ر بۆ عه‌ره‌فات و ناسيۆناليزمى عه‌ره‌ب. ئێستا ئه‌م ديارده‌يه بانگه‌شه‌ی زۆرترى هه‌يه. له‌ژێر سايه‌ى ڕۆژئاوا هاتووه‌ته ده‌ره‌وه. وه له 11ى سێپته‌مبه‌ردا، له ڕوانگه‌ى ئه‌مه‌ریکاوه، ئيسلامى سياسى پێى زياد درێژ كرد. هێرشى تیرۆريستى له‌م ئاسته و له‌نێوجه‌رگه‌ى ئه‌مه‌ریکادا، چه‌خماخه‌ى ئه‌م هێزنيشاندانه حه‌تمييه‌ى لێدا. ئه‌م ڕووداوانه له بنه‌ڕه‌تدا چه‌ند به‌ش و قۆناغێکی جياجياى جه‌نگێکى ده‌سه‌ڵات له نێوان ئه‌مه‌ریکا و ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئيسلامى سياسيدا پێك ده‌هێنن. له ڕوانگه‌ى ئه‌مه‌ریکاوه، ئه‌مه نه‌به‌ردێكه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ته ئيسلامييه‌كان، حيزبه ئيسلامييه‌كان و تێكڕاى بزووتنه‌وه‌ى ئيسلامى سياسيدا. تاڵیبان، لاوازترين، له‌رزۆكترين و پووچترين سیمبۆلی ده‌سه‌ڵاتى ئيسلامى سیاسی له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدایه و سه‌ره‌نجام له ڕوانگه‌ى ئه‌مه‌ریکاوه، گونجاوترين خاڵى چوونه‌ژووره‌وه‌يه بۆ نێو ئه‌م جه‌نگى ده‌سه‌ڵاته هه‌مه لايه‌نه‌يه. سه‌ركه‌وتنى ئه‌مه‌ریکا له ئه‌فغانستان له ڕووى سه‌ربازی و عه‌مه‌لييه‌وه، ده‌ست له بناغه‌كانى ده‌سه‌ڵاتى ئيسلامى سياسى نادات. خۆیان ئه‌مه ده‌زانن. مه‌ڵبه‌نده سه‌ره‌كييه‌كانى ده‌سه‌ڵات له پله‌ى يه‌كه‌مدا له ئێران، سعوديیه، وه له ڕێكخراوه ئيسلامييه‌كانى ميسر و لوبنان و فه‌له‌ستيندايه. به‌ڵام ئه‌مه جه‌نگى ده‌سه‌ڵاته، جه‌نگى مانونه‌مان نييه. ئه‌فغانستان تاقه مه‌يدانه كه تيايدا به شێوه‌یه‌کی واقیعى، لانیكه‌م له چوارچێوه‌ی ئێستاى جيهاندا، ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌يه‌كى سه‌ربازی له نێوان ئه‌مه‌ریکا و ئيسلامى سياسيدا ئيمكانى هه‌يه. تاقه مه‌يدانێكه كه “جه‌نگى درێژخايه‌ن له دژى تیرۆريزم” ده‌توانێ به كرده‌وه‌يه‌كى سهربازيى به‌رچاو و خێرا ده‌ست پێ بكات، بێ ئه‌وه‌ى هه‌موو شتێک به يه‌كجارى بدات به‌سه‌ريه‌كدا.
ئه‌مه کێشمه‌کێشێكى سیاسییه
“جه‌نگى درێژخایه‌ن له دژى تیرۆريزم” واته، جه‌نگى ده‌سه‌ڵاتى ئه‌مه‌ریکا له‌گه‌ڵ ئيسلامى سياسيدا، دواى ئه‌فغانستان ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر هه‌ردوو لايان له هه‌ندێ بڕگه‌دا ده‌ست بۆ كرده‌وه‌ى سه‌ربازیی لێره‌وله‌وێ و كرده‌وه‌ى تیرۆريستى له دژى يه‌كتريش ببه‌ن، له ناوه‌ڕۆكدا کێشمه‌کێشێكى سياسى ده‌بێت. ئامانجى ئه‌م جه‌نگه له لايه‌ن ئه‌مه‌ریکاوه نه‌هێشتنى ئيسلامى سياسى نييه. به پێچه‌وانه‌ى ده‌ستخۆشانه ئيعلامييه‌كانى دووى خوردادييه‌كان (مه‌به‌ست له باڵى خاته‌مييه/ و.) ئه‌وه جه‌نابى خاته‌می و سياسه‌ته ژيرانه‌كه‌ى نه‌بوو، كه “ئێرانى له بۆمبباران ڕزگار کرد”. هێرش بۆسه‌ر ئێران و بۆمببارانێكى له‌م جۆره له بنه‌ڕه‌ته‌وه، له به‌رنامه‌ى ڕۆژئاوادا نييه. ئه‌و وێنايه‌ى كه ئه‌مه‌ریکا له دواى ئه‌فغانستان يه‌ك له‌دواى يه‌ك له‌گه‌ڵ ئه‌و وڵاتانه‌دا ده‌چێته شه‌ڕه‌وه كه ڕۆژێک به تیرۆريست له قه‌ڵه‌مى داون، زۆر ساويلكانه‌يه. مه‌به‌ستى ڕۆژئاوا له‌م هێزنيشاندانه‌دا، نه‌ك تێکشکاندنی ئيسلامى سياسى، وه يان ته‌نانه‌ت مه‌رج نييه ڕووخاندنى ده‌وڵه‌ته ئيسلامييه‌كانيش بێت، به‌ڵکوو قوبووڵ پێ كردنى هه‌ژموونى سياسیی خۆی به بزووتنه‌وه‌ى ئيسلامییه و دياريكردنى ڕێوشوێنى گه‌مه‌كه‌يه. له ڕوانگه‌ى ئه‌مه‌ریکاوه، ئه‌م بزووتنه‌وه‌يه ده‌بێ سنوورى خۆى بزانێت. ده‌بێ قه‌ڵه‌مڕه‌وى ئۆپه‌راسیۆنه‌کانی خۆى له ناوچه‌كه به‌رته‌سك بكاته‌وه، جێوشوێنی خۆی و جێگاوڕێگای تايبه‌تیی ئه‌مه‌ریکا ده‌رك بكات. نه ته‌نها ده‌وڵه‌ته ئيسلامييه‌كان ده‌توانن له‌سه‌ر كار بن، به‌ڵکوو ته‌نانه‌ت تیرۆريزميش مۆڵه‌تى هه‌يه، به‌و مه‌رجه‌ى قوربانييه‌كانى ئه‌م تیرۆريزمه کۆمۆنیسته‌كان، چه‌په‌كانى ئێران، ئه‌فغانستان، پاكستان و توركيا بن. به‌ڵام په‌لامار له‌نێو خودی خاكى ئه‌مه‌ریکادا، ئيتر ئه‌مه هه‌ڵه‌يه‌كى گه‌وره‌یه. ئه‌مه‌ریکا ده‌يه‌وێت، ئه‌م ده‌رسه و ئه‌م هاوسه‌نگييه بۆ خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ببات.
ئه‌مه جه‌نگێکى ده‌سه‌ڵاته، نه‌ك کێشمه‌کێشێك له‌سه‌ر ئيسلام، ليبراڵيزم، ديموكراسیی ڕۆژئاوایی، ئازادى، مه‌ده‌نييه‌ت، ئاسايش و ئارامى يان تیرۆريزم. ئه‌مه نه‌به‌ردێكه له نێوان ئه‌مه‌ریکاى زلهێز و بزووتنه‌وه‌يه‌كى سياسیی خوازيارى ده‌سه‌ڵات له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، كه مه‌ودايه‌كى هه‌ڵسووڕانى جيهانيى هه‌يه، بۆ پێناسه‌كردنى هاوسه‌نگييه‌كى سياسی و دياريكردنى قه‌ڵه‌مڕه‌وه‌كانى نفووز و هه‌ژموونی خۆى. ڕۆژئاوا به‌شوێن پێكهێنانى ديموكراسييه ڕۆژئاوايیيه‌كانه‌وه له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا نييه. ئه‌مه‌ریکا، پاكستان، ئێران و ته‌يفى فراوانى كۆنه‌په‌رستان له ناوچه‌كه‌دا، له ئێستاوه بۆ سه‌پاندنى حوكوومه‌تێكى ئيستیبدادی و دواكه‌وتووى ديكه به‌سه‌ر خه‌ڵکی ئه‌فغانستاندا، خه‌ريكن له‌گه‌ڵ يه‌كتريدا به‌ندوبه‌ست ده‌كه‌ن. ئێران و سعوودیيه و پاكستان و شێخنشينه‌كانى که‌نداو، ئه‌م كۆنه‌په‌رستترين ڕژێمانه‌ى جيهانى ئه‌مڕۆ، هاوپه‌يمانانى فه‌رمی و عه‌مه‌ليى ڕۆژئاوان له‌م كێشمه‌كێشه‌دا. ته‌نانه‌ت له حاڵه‌تى هه‌ره‌سهێنانى ده‌وڵه‌ته ئيسلامييه‌كانيشدا، ئاڵتێرناتیڤی حوكوومه‌تيى جێمه‌به‌ستى ڕۆژئاوا له ناوچه‌كه‌دا، حيزبه ڕاسته كۆنه‌په‌رست و نيزامه پۆليسی و سه‌ربازييه‌كان ده‌بێت.
ئه‌مه‌ریکا مێژوو دروست ناكات
به‌ڵام ڕۆژئاوا ئايینده‌ى ئه‌م ڕه‌وه‌نده ديارى ناكات. سياسه‌تى ئێستا و كرده‌وه‌كانى ئه‌مه‌ریکا، بمانه‌وێ و نه‌مانه‌وێ چوارچێوه سیاسییه‌كانى ئێستاى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌شێوێنێ. به‌ڵام ئه‌وه کۆمه‌ڵێک هێزى ديكه‌ن كه تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى ئه‌و ئاڵتێرناتیڤه‌ی كه له ئایینده‌دا شكڵ ده‌گرێت، ديارى ده‌كه‌ن. گومان له‌وه‌دا نييه كه ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئيسلامى سياسيدا، ده‌بێته مايه‌ى لاوازبوونى بزووتنه‌وه‌ى ئيسلامی و حيزب و ده‌وڵه‌ته‌كانى ئه‌م بزووتنه‌وه‌يه. به‌ڵام ئه‌م کێشمه‌کێشه له گۆڕه‌پانێكى خاڵيدا ڕوو نادات. خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست هه‌ر وه‌كوو خودى ڕۆژئاوا، شانۆى کێشمه‌کێشى نێوان کۆمه‌ڵێک بزووتنه‌وه‌ى كۆمه‌ڵايه‌تييه كه به‌ر له‌م کێشمه‌کێشه‌ى بۆرژوازیی ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئيسلامى سياسيدا هه‌بوونه و ڕه‌وه‌ندیی سياسیی کۆمه‌ڵگا جياجياكانيان شكڵ پێداوه. کێشمه‌کێشى ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئيسلامى سياسی به هه‌موو گرنگييه‌كه‌وه كه هه‌يه‌تى، هێزى بزوێنه‌ر و مۆتۆڕى به‌ره‌و پێشه‌وه‌بردنى مێژوو له‌م کۆمه‌ڵگايانه‌دا نييه، به پێچه‌وانه‌وه، خۆى ده‌چێته چوارچێوه‌ی ئه‌م مێژووه‌وه و هه‌ر له‌م چوارچێوه‌يه‌دا ڕاڤه ده‌كرێت. ململانێ له‌سه‌ر دياريكردنى نه‌زمى نوێى جيهانى کۆمه‌ڵێک یاریکه‌ری گرنگترى هه‌يه. چينه كۆمه‌ڵايه‌تی و بزووتنه‌وه سياسيیه‌كانيان چ له ڕۆژئاوا و چ له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، بۆ دياريكردنى ئایینده‌ی سياسی و ئابووری و كولتووریی جيهان ڕيزبه‌ندييان كردووه. ئه‌وه بزووتنه‌وه‌كانن كه سه‌ربه‌خۆ له خواستى سه‌ران و سياسه‌تمه‌دارانى ڕۆژئاوا و سه‌ركرده‌كانى ئيسلامى سياسى، دوا ئاراسته‌ى ئه‌م ڕه‌وندانه ديارى ده‌كه‌ن.
به شێوه‌یه‌کی دياريكراو، تا ئه‌و جێگايه‌ى په‌يوه‌ندى به خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه هه‌يه، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ڕۆژئاوا خوازيارى بڕێک پاشه‌كشه به ئيسلامى سياسی و پێناسه‌كردنى بنه‌ماكانى پێكه‌وه‌ژيانێكى تازه‌ش بێت له‌گه‌ڵيدا، بزووتنه‌وه سۆسياليستی و ئازاديخواز و عه‌لمانيیه‌كان له ناوچه‌كه‌دا له‌م هه‌لومه‌رجه تازه‌يه‌دا سه‌ربه‌خۆ له نه‌خشه‌كانى ڕۆژئاوا دێنه سه‌رشانۆ. بۆ نموونه، به ڕاى من، ئيسلامى سياسى له ئێراندا ده‌ڕووخێت، نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه ڕۆژئاوا له‌م ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌يه‌ى دواييدا خواست يان مه‌به‌ستێكى به‌م جۆره‌ى هه‌يه، به‌ڵکوو له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه له جه‌رگه و شانبه‌شانى ئه‌م کێشمه‌کێشه تازه‌يه، خه‌ڵکی ئێران و له پێشه‌وه‌ياندا كۆمونيزمى کرێکارى، حوکوومه‌تی ئيسلامى ده‌كێشنه خواره‌وه. شكستى کۆماری ئيسلامى، گه‌وره‌ترين گورز له په‌يكه‌رى ئيسلامى سياسى ده‌بێت. ئه‌گه‌ر چاره‌سه‌ركردنى مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين مه‌رجى له‌نێوبردنى زه‌مينه سياسی و فيكری و كولتوورييه‌كانى گه‌شه‌ى ئيسلامى سیاسی له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و له ئاستى جيهانيدایه، ئه‌وا شكستى کۆماری ئيسلامى، مه‌رجى تێكشاندنى ئه‌وه، وه‌كوو بزووتنه‌وه‌يه‌كى خوازيارى ده‌سه‌ڵات له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا. به‌بێ کۆماری ئيسلاميى ئێران، ئيسلامى سياسى له ئاستى خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ده‌بێته ڕه‌وتێكى ئۆپۆزیسيۆنى بێ ئاسۆ و بێ ئايینده.
(درێژه‌ى هه‌يه)
تێبینی: له کۆتایی به‌شی چواره‌مدا نووسراوه، ئه‌م باسه درێژه‌ی هه‌یه، به‌ڵام به‌هۆی سه‌ختیی نه‌خۆشیی مه‌نسوور حیکمه‌ته‌وه، ئیتر به‌شی دیکه‌ی به‌دوادا نه‌هات و ته‌واو نه‌کرا.
وه‌رگێڕانی: سه‌عيد ئه‌حمه‌د
سه‌رچاوه:
دنيا پس از 11 سپتامبر
بخش چهارم: پس از افغانستان
“انترناسيونال هفتگی”، شماره 77
4 آبان 1380، 26 اکتوبر 2001
تێبینی: هه‌ڵبژارده‌یه‌ک له نووسراوه‌کانی مه‌نسوور حیکمه‌ت له دوو به‌رگدا
به‌رگی ٢
ئاماده‌کردن و پیاچوونه‌وه‌ی سالار ڕه‌شید
