hkkurdistan
جه‌نگى ئه‌مه‌ريكا له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست
مەنسوور حیکمەت
به‌وه‌ى له که‌نداو ڕوو ده‌دات و به‌و ڕیوايه‌ته‌ى كه ميدياكان له باره‌يه‌وه به ده‌سته‌وه‌ى ده‌ده‌ن، به ڕاستى ده‌بێ به‌وه‌ى كه دنياى ئه‌مڕۆ دنياى دووڕوويى و ئه‌خلاقياتى ئاره‌زوومه‌ندانه و پێچه‌وانه‌ى دوو فاقه‌يه، سوپاسگوزار بين. بيهێننه به‌رچاوتان، ئه‌گه‌ر بڕيار بووايه هه‌موو بڕيارنامه‌كانى ڕێكخراوى نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان به‌م ڕاده‌يه له توندى و جیدديیه‌ته‌وه پياده بكرايه، چ ئاشوبێك به‌رپا ده‌بوو. بيهێننه به‌رچاوتان كه ته‌نها بۆ نموونه چه‌ند هه‌زار ته‌ن بۆمب پێويست بوو به‌سه‌ر ئيسرائيلدا برژێنرێت به‌هۆى داگيركردنى سه‌رزه‌مينه‌كانى فه‌له‌ستين و ڕه‌فتارى دژى مرۆیی به‌رامبه‌ر خه‌ڵكى فه‌له‌ستين، يان به‌سه‌ر ئه‌فريقاى باشووردا، به‌هۆى ملنه‌دان به به‌فه‌رمیناسينى ناسنامه‌ی مرۆیی زۆربه‌ى دانيشتووانه‌كه‌ى، يان به‌سه‌ر خودى ئه‌مريكادا، به‌هۆى چه‌ندين ده‌يه له تۆقاندنى به‌رده‌وامى به‌شه‌ريیه‌ته‌وه. بيهێننه به‌رچاوتان كه له‌كارخستنى ئه‌و چه‌كه كۆكوژانه‌ى كه له ئه‌مه‌ریکا، سۆڤێت، چين، فه‌ره‌نسا، ئينگلستان، ئيسرائيل و هه‌ر وڵاتێك كه ده‌ستى پێ ڕاگه‌يشتبێت عه‌مبار كراون، پێويستى به چه‌ند جار هه‌ستانى فڕۆكه جه‌نگى و بۆمبهاوێژه‌كان و ته‌قاندنى چه‌ند ڕۆکێتی كرۆز ده‌بوو.
سه‌رنج بده‌ن ئه‌گه‌ر به ڕاستى بڕيار بووايه، به‌ر به كۆنترۆڵى مۆنۆپۆڵ نه‌ك ته‌نها به‌سه‌ر نه‌وتدا، به‌ڵكوو به‌سه‌ر گه‌نم و ته‌كنه‌لۆژيا و زانيارى و ده‌رمان و شتى تردا بگيرێ، ده‌بوو چه‌ند جه‌نگى گه‌وره به‌رپا بكرايه. ئه‌گه‌ر بڕيار بووايه هه‌موو دیكتاتۆره‌كان گه‌مارۆ بدرێن، چ ژماره‌يه‌ك له كوشتار پێويست ده‌بوو. ئه‌گه‌ر بڕيار بووايه هه‌موو تاوانبارانى جه‌نگ، به‌ده‌ر له نه‌ژاد و بيروباوه‌ڕ و ميلله‌ت و دابونه‌ريتيان دادگايى بكرێن، پێويستى به چه‌ند قازى و هۆڵى دادگا ده‌بوو. سه‌رنح بده‌ن كه هه‌نگاوهه‌ڵگرتن بۆ ده‌سته‌مۆكردنى هه‌موو زلهێزه ده‌ست به‌ماشه‌كان له ئاستى جيهانی و ناوچه‌یيدا، ژينگه‌ى له‌گه‌ڵ چ مه‌ترسيیه‌كى گه‌وره ڕووبه‌ڕوو ده‌كرد. سه‌رئه‌نجام خه‌رج و مه‌خاریجى ئه‌مانه له‌به‌رچاو بگرن. هيچ ژاپۆن و عه‌ره‌بستانێكى سعودى نه‌يده‌توانى ئه‌م ئه‌ندازه‌يه له پاره هه‌ڵڕێژێت. به ڕاستى ده‌بووه كابووس. به‌و جۆره‌ى كه ئێستا هه‌يه باشه، ئه‌مين تره. وه‌رن به كه‌رنه‌ڤاڵی خۆفريودان و خۆپه‌رستى قه‌ومى ئه‌وروپایی_ ئه‌مه‌ريكایيه‌وه په‌يوه‌ست بين. وه‌رن له كه‌يف و زه‌وقى منداڵانه‌ى “هه‌واڵنێره بێلايه‌نه‌كان” و موفه‌سيره ته‌له‌فیزيۆنیيه “پسپۆره‌كان”مان و له ياريیه‌كانى جه‌نگى كۆمپيوته‌ریی تازه‌يان له دنياى واقیعيدا به‌شدار بين.
يان ڕه‌نگه ديسان نا، له‌جياتى ئه‌مه باشتره خۆمان له به فه‌رزوه‌رگيراو و پاساوه‌كانيان ڕزگار بكه‌ين و سه‌رنجى مه‌سه‌له واقیعیيه‌كانى ئه‌م جه‌نگه بده‌ين. ئه‌م جه‌نگه له‌سه‌ر ديموكراسى و ديكتاتۆرى نيیه. كوشتار و كه‌مئه‌ندامكردنى هه‌زاران كه‌س له خه‌ڵكى عێراق و ڕووخاندنى خانوو و قوتابخانه و كارگاكانيان به‌سه‌رياندا، به‌ڕاستى شێوازێكى دڕندانه‌يه بۆ ڕزگاركردنى ئه‌وان له سته‌مى سياسى. ئه‌م جه‌نگه په‌يوه‌ندیيه‌كى به به‌رگرتن له بێبه‌شبوونى ڕۆژئاوا له نه‌وت نيیه. ده‌ستبه‌سه‌راگرتنى له‌مه زياترى نه‌وت بۆ كه‌سێك كه مه‌به‌ستى فرۆشتنى نه‌بێت بێمانايه. ئه‌م جه‌نگه له‌سه‌ر پارێزگارى له ياسا نێونه‌ته‌وه‌یيه‌كان نیيه. به له‌به‌رچاوگرتنى پێشينه‌ى خودى ئه‌م به‌ڕێوه‌به‌رانه‌ى ياسا، له هێرۆشيما و ڤێتنامه‌وه تا گرانادا و نيكاراگوا، ناكرێ ئه‌م بانگه‌شانه‌يان به جیددى بگيرێ.
ئه‌مانه كێشه واقیعیيه‌كانى ئه‌م جه‌نگه نين. ئه‌مانه ڕێک وه‌كوو ئه‌وه‌ى كه هه‌ن، پرۆپاگه‌نده‌ى جه‌نگين. سه‌ره‌داوى ئه‌سڵیی ده‌رككردن به هۆيه واقیعيیه‌كانى ئه‌م ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌يه، ده‌بێ له ئاماژه به ڕواڵه‌ت بێ ئازاره‌كانى جۆرج بۆش بۆ “نه‌زمێكى نوێی جيهان” و خواستى په‌سه‌ندنه‌كراوى سه‌ددام حوسێن له‌سه‌ر بنه‌مای پێكهاتنى “په‌يوه‌ند” (له‌نێوان چاره‌نووسى كوێت له‌گه‌ڵ چاره‌سه‌رى مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين)دا، بدۆزينه‌وه.
نه‌زمى نوێی جيهان
ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ئه‌مڕۆى که‌نداو ته‌نها يه‌كێك له ڕووه‌كانى ناكۆكى و ناڕۆشنيیه مه‌وجوده‌كان له په‌يوه‌ندیيه نێونه‌ته‌وه‌يییه‌كانى دواى جه‌نگى سارده. به شكستى بلۆكى سۆڤێت له نيوه‌ى دووه‌مى ده‌يه‌ى هه‌شتادا، پێكهاته‌ى پێشوى ده‌سه‌ڵاتيش له ئاستى نێونه‌ته‌وه‌یيدا، كه له‌سه‌ر بناغه‌ى به‌رامبه‌ركێی سه‌ربازى و سياسى و به ڕاده‌يه‌كى كه‌متريش ئابووریی دوو بلۆكى ڕۆژئاوا و ڕۆژهه‌ڵات دامه‌زرابوو، تێك ڕووخا. له كاتێكدا كه ميدياكان و لێكۆڵه‌ره‌وه سياسیيه‌كان له ڕۆژئاوا جه‌ژنى ئه‌و شته‌يان ده‌گرت كه ناويان نابوو مه‌رگى کۆمۆنیزم و به‌ڵێنى ئايینده‌يه‌كى پڕ له سوڵح و سه‌فايان له سايه‌ى ده‌سه‌ڵاتى بێ ڕه‌قيبى بازاڕى پڕ له شانازيدا ده‌دا. بۆ هه‌ر چاودێرێكى هۆشيار ئاشكرا بوو كه دنياى دواى جه‌نگى سارد پڕ ده‌بێت له به‌رامبه‌ركێ و كێشمه‌كێشى جیددیی ئابوورى و سياسى و ئایدیۆلۆژی. لێكۆڵه‌ره‌وه سياسيیه‌كان له ڕۆژئاوا به گشتى، خۆيان به مه‌سه‌له‌كانى وه‌كوو هه‌لومه‌رجى ناپايه‌دار و پڕ ئاڵوگۆڕ له سۆڤێت و ئه‌ورووپاى ڕۆژهه‌ڵات، قڵشتى نێوان “باكوور و باشوور”، ژينگه، كێشمه‌كێشه ناوچه‌يیيه‌كان و شتى له‌م بابه‌ته‌وه سه‌رمه‌ست ده‌كه‌ن_ مه‌سه‌له‌گه‌لێک كه به ڕواڵه‌ت ڕيشه‌يان له ده‌ره‌وه‌ى سنووره‌كانى ڕۆژئاوای “شارستانی” و ديموكراتيك”دايه. ئه‌مانه بێگومان به‌شێك له گرفته‌كانى ده‌يه‌ى 90 پێك ده‌هێنن. به‌ڵام نه‌به‌رده سه‌ره‌كيیه‌كان و كێشه‌ى ته‌وه‌ره‌یی له هه‌ر هه‌وڵێك بۆ شكڵدان به “نه‌زمێكى نوێ” له خودى ڕۆژئاوادا خۆيان حه‌شار داوه. شكستى ڕۆژهه‌ڵات هه‌روه‌ها، له‌گه‌ڵ پووكانه‌وه‌ى ڕۆژئاوا به وێنه‌ى بلۆكى به‌رامبه‌رى ئه‌و هاوشانه. واته پووكانه‌وه‌ى ئه‌و پێکهاته ئابوورى و سياسى و سه‌ربازى و ئايدۆلۆژیيه‌ى كه بۆ ئابڵووقه‌دان و شكستى بلۆكى سۆڤێت دواى جه‌نگى دووه‌مى جيهانى ده‌مه‌زه‌رد كرابوو. ڕۆژئاوا چ به وێنه‌ى چه‌مکێک و چ به وێنه‌ى واقیعیيه‌تێكى ئابوورى_ سياسى، له‌سه‌ر بنه‌ماى هه‌ژموونی، يان ئه‌وه‌ى پێی ده‌ڵێن “نه‌خشى ڕابه‌رى” وڵاته يه‌گكرتووه‌كان دامه‌زرابوو. پاراستنى ئه‌م نه‌خشه، يان هه‌تا په‌ره‌پێدانى ئه‌مه، له جيهانى پڕ ئاڵوگۆڕى سياسه‌تى دواى جه‌نگى سارددا، كاكڵه‌ى هيواى ئایينده‌ى ئه‌مه‌ريكايه بۆ “نه‌زمى نوێی جيهان”.
تا پێش قه‌يرانى ئه‌م دواييه له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، وا ده‌هاته به‌رچاو كه ئایينده‌يه‌كى به‌م جۆره بێبه‌ریيه له به‌ڵگه‌ى عه‌مه‌لى بۆ پياده‌كردنى خۆى. سه‌رهه‌ڵدانى ژاپۆن و ئه‌ڵمانیا به وێنه‌ى دوو زلهێزی مه‌زنی ئابوورى، هه‌نگاونان به‌ره‌و يه‌كێتیی ئه‌ورووپا و جێبه‌جێبوونى عه‌مه‌لیی يه‌كێتیی هه‌ردوو ئه‌ڵمانیا، وه‌رچه‌رخانى سياسى له وڵاتانى ئه‌ورووپاى ڕۆژهه‌ڵات به قازانجى ڕاست و لايه‌نگرى بازاڕ، وه سه‌رئه‌نجام كرانه‌وه‌ى ئابوورى و سياسیی خودى سۆڤێت به‌ڕووى ڕۆژئاوادا، ڕۆژئاوای پێشووى له هه‌موو ڕوويه‌كه‌وه لاواز و تێك دابوو. نه ته‌نها نه‌خشى ڕابه‌ریی ئه‌مه‌ريكا، به‌ڵكوو خودى ئه‌و دامه‌زراوانه‌ى ئامراز و زامنى باڵاده‌ستیی ئه‌مه‌ريكا بوون، وه‌كوو ناتۆ، هه‌ميشه زياده‌تر و بێكه‌ڵكتر ده‌هاتنه به‌رچاو. هه‌موو سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مه‌ريكا ئاراسته و چه‌قبه‌ستنێكى خۆى له‌ده‌ست دابوو. ته‌نانه‌ت به‌شێك له سه‌رسه‌خترين شه‌ڕانیيه‌كانى جه‌نگى سارد له باڵى ڕاستی توندڕه‌وى سياسه‌تى ئه‌مه‌ريكادا، بوون به لايه‌نگرانى ته‌ريكخوازى. قه‌يرانى که‌نداو تواناى ئه‌وه‌ى به ده‌وڵه‌تى ئه‌مه‌ريكا به‌خشى، كه بۆ هه‌ڵگێڕانه‌وه‌ى ئه‌م ڕه‌وه‌ندانه ده‌ستبه‌كار بێت. جۆرج بۆش له دوا وتارى خۆيدا له كۆبوونه‌وه‌ى هه‌واڵنێرانى ئایینیدا، ئامانجى ئه‌مه‌ريكاى له جه‌نگدا به ڕاشكاويیه‌كى له ڕاده‌به‌ده‌ره‌وه ڕاگه‌ياند. به وته‌ى جۆرج بۆش، ئامانج له‌م حه‌نگه “گێڕانه‌وه‌ى ڕابه‌ری” و “قابیلی پشت پێ به‌ستنى” ئه‌مه‌ريكايه. كاتێك ئه‌م ئامانجه جێبه‌جێ بوو، ئه‌و كاته مه‌سه‌له نێونه‌ته‌وه‌يییه‌كانى وه‌كوو مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين ده‌توانێت له سايه‌ى “نه‌خشى ڕابه‌ريیانه‌ى ئه‌مريكا”دا چاره‌سه‌ر بێت.
ئه‌مه‌ريكا ئه‌و فرسه‌ته‌ى له ئاسمان قۆسته‌وه كه به داگيركردنى كوێت له‌لايه‌ن عێراقه‌وه بۆى ڕه‌خسابوو، بۆ ئه‌وه‌ى جێگاى خۆى وه‌كوو زلهێزێك سه‌رله‌نوێ داسه‌پێنێته‌وه. به يارمه‌تى كه‌مپینێكى مه‌زن له پرۆپاگه‌نده و هاندان كه له لايه‌ن ژۆرناليزمى نۆكه‌ر و پڕچه‌كى ڕۆژئاوا، كه خۆى به‌رئه‌نجامى خه‌مساردیی سياسیی جه‌ماوه‌رى ده‌يه‌ى هه‌شتايه براوه‌ته پێشه‌وه، شتێكى وه‌كوو “ئيمپراتۆرێكى شه‌ڕ”ی نوێ قوت كرايه‌وه. وڵاتێكى جيهانى سێیه‌می به دانيشتوانێكى كه‌متر له 17 مليۆنه‌وه، قه‌رزار و به‌ته‌واوى پشتبه‌ستوو به ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ى نه‌وت بۆ ڕۆژئاوا و شه‌كه‌ت و ماندووى جه‌نگێكى هه‌شت ساڵه له‌گه‌ڵ وڵاتى ئێرانى دراوسێی، به وێنه‌ى خه‌ته‌رێكى هه‌ڕه‌شه‌كه‌ر له جيهان نيشان درا. مه‌سه‌له‌يه‌كى ناوچه‌يى كه له سايه‌ى هه‌لومه‌رجێكى ديكه‌دا به زه‌خت و مانۆرى سياسى و ديپلۆماسى وه‌ڵامى وه‌رده‌گرته‌وه. تا ڕاده‌ى جه‌نگى مان و نه‌مان بۆ “جيهانى شارستانی”، گه‌وره كرايه‌وه. ئه‌ورووپاى کیشوه‌ر به ڕاڕايیيه‌وه چووه پشتى ئه‌م سياسه‌ته. هێلمۆت كۆڵ و ميتێران، سيماكانى ئه‌ورووپايه‌كى بۆرژوازیى يه‌كگرتوو قودره‌تخواز، له لايه‌ن بۆش و بێكه‌ره‌وه، هێما‌كانى ده‌سه‌ڵاتى بێهاوتاى ئه‌مه‌ريكا، خرانه په‌راوێزه‌وه. ژاپۆنى زه‌به‌لاح هێنرايه خواره‌وه بۆ ئاستى خه‌زێنه‌دارێكى ملکه‌چ. حه‌ياتیبوونى “ڕۆڵی ڕابه‌رايه‌تى” ئه‌مه‌ريكا له نه‌زمى سه‌رمايه‌دارانه‌ى نوێی جيهاندا هێنرايه‌وه بيرى ئه‌ورووپا.
له كاتێكدا كه عێراق مه‌يدانى جه‌نگه، ئه‌و مه‌سه‌له ته‌وه‌ره‌ییيانه‌ى كه ده‌بێ له ڕێگاى ئه‌م جه‌نگه‌وه يه‌كلا بكرێنه‌وه، به پلهى يه‌كه‌م له ڕۆژئاوادا خۆيان حه‌شار داوه. نمايشى هێز و “ڕابه‌رى”ی ئه‌مه‌ريكا له ناوچه‌كه‌دا بڕياره زامنى پاراستنى جێگاوڕێگاى له‌بانترى ئه‌و وڵاته بێت له به‌رامبه‌ر هاوپه‌يمان و ڕه‌قیبه‌كانى له ڕۆژئاوای پاش جه‌نگى سارددا_ فاكته‌رێك كه له هه‌مان كاتدا پێشمه‌رجى باڵاده‌ستى جيهانيى ئه‌مه‌ريكاشه. به‌ڵام هه‌وڵى ئه‌مه‌ريكا به پێچه‌وانه‌ى لۆژیکی سه‌رمايه‌داریی ئه‌مڕۆوه كار ده‌كات، كه پێداچوونه‌وه‌يه‌كى نوێی بنه‌ڕه‌تی له هاوسه‌نگیی پێشوو و شكڵگرتنى ئارايشێكى ئابوورى و سياسیی بۆرژوازیى تازه ده‌خوازێ. ماهیيه‌تى له‌رزۆكى “ئيئتیلافى” ئه‌مڕۆ به به‌راورد له‌گه‌ڵ هاوپشتيیه‌كى ناوخۆيى كه يه‌كێتیى ڕۆژئاوا ده‌يان ساڵ له به‌رامبه‌ر بلۆكى ڕۆژهه‌ڵات له خۆى نيشانی دا، گيروگرفته ميژوویيه‌كانى هه‌وڵى ئه‌مه‌ريكا نيشان ده‌دات.
فه‌له‌ستين و كوێت: په‌يوه‌ندییان
له سه‌نگه‌ره‌كانى به‌رامبه‌ردا، نه‌ك عێراق به وێنه‌ى وڵاتێک، يان ڕژێمێكى سياسى، به‌ڵكوو ناسيۆناليزمى عه‌ره‌ب ده‌بينين به وێنه‌ى هێزێكى ناوچه‌يى_ ڕه‌قيبێكى ديكه له كێشمه‌كێش بۆ بنياتنانى نه‌زمى نوێدا. ئه‌مه ناسیۆنالیزمی خه‌ڵکگه‌رايانه و دژى کۆڵۆنیالی كۆن نييه، به‌ڵكوو ئاڵاى بۆرژوازیی عه‌ره‌بى دواى ئۆپيكه. خه‌باتكاریی ئه‌م ناسيۆناليزمه له داماویی هه‌ژارانى عه‌ره‌ب، يان كوێره‌وه‌رییه‌كانى خه‌ڵکى فه‌له‌ستينه‌وه سه‌رچاوه ناگرێت، به‌ڵكوو به‌رهه‌مى ئه‌و ئيمكاناته ماددیيه‌يه كه به‌ڕووى ده‌وڵه‌تانى بۆرژوازیى عه‌ره‌بدا كراوه‌ته‌وه بۆ باشكردنى جێوشوێنيان له ئابووریى جيهانى و پێكهاته‌ى ناوچه‌يى و نێونه‌ته‌وه‌يى ده‌سه‌ڵاتدا. ململانێی هاوكێشه‌ى پێشووى نێوان ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژئاوا ده‌مێك بوو ئه‌م جۆره چاوه‌ڕوانییانه‌ى ناكام كردبووه. نفووزى ڕۆژئاوا له خۆرهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا پشتى به ئيسرائيل و ئێران به‌ستبوو، وه‌كوو دوو كۆڵه‌كه‌ى سياسه‌تى گه‌مارۆدانى سۆڤێت. ته‌نانه‌ت وڵاته عه‌ره‌بیيه‌كانى لايه‌نگرى ڕۆژئاوايش، وه‌ك ئه‌رده‌ن، سعوديیه و دواتريش ميسر، نه‌يانتوانى په‌يوه‌ندییه‌كى ئابوورى و سياسیی توندوتۆڵى وه‌ها له‌گه‌ڵ ڕۆژئاوادا به‌رقه‌رار بكه‌ن كه ئيسرائيل و ئێرانى سه‌رده‌مى شا لـێی به‌هره‌مه‌ند بوون و به مه‌رجى پێويستى گه‌شه‌ى سه‌رمايه‌دارى و پێشكه‌وتنى ته‌كنه‌لۆژى ده‌ژمێردرا. جگه له‌مه ماوه‌يه‌كى زۆر به‌ر له داڕوخانى يه‌كجاریى بلۆکی ڕۆژهه‌ڵات، ئيتر ئه‌وه ئاشكرا ببوو كه ئه‌م بلۆكه تواناى داڕشتنى هيچ جۆره چوارچێوه‌يه‌كى بۆ گه‌شه‌ى ئابوورى له وڵاتانى ناوچه‌ى ژێر نفووزى خۆيدا نييه. به‌ڵام مادام كه به‌رژه‌وه‌ندييه‌كى فراوانترى جيهانیی ڕۆژئاوا به ئيسرائيل ده‌به‌ستێته‌وه، ئه‌وه‌ى كه وڵاتانى عه‌ره‌بى به دانيشتوانێكى 50 ئه‌وه‌نده‌ى ئيسرائيل و سه‌رچاوه‌يه‌كى فراوانى ئابووریی نه‌وت و هێزى كاره‌وه، له مه‌یدانی سياسه‌تى نێونه‌ته‌وه‌يى و ئابووریی جيهانيدا نفوزێكى به هه‌مان ڕاده كاريگه‌ر به‌ده‌ست بهێنن، مومكين نه‌بوو. وه لێره‌دا په‌يوه‌ندى له‌حاشا نه‌هاتووى شه‌ڕى ئه‌م دوايیيه له‌گه‌ڵ مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستيندا ئاشكرا ده‌بێت. سه‌ربه‌خۆ له‌وه‌ى كه سه‌رانى عه‌ره‌ب به‌قه‌د سه‌ره ده‌رزییه‌ك له خه‌مى كوێره‌وه‌رییه‌كانى خه‌ڵکى فه‌له‌ستيندا ببن، يان نه‌بن (كه به‌گشتى نين)، مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين بووه‌ته مه‌حه‌كى هه‌ڵوێستى ڕۆژئاوا و ئه‌مه‌ريكا به‌رامبه‌ر به جيهانى عه‌ره‌ب. ئيسرائيل و مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين ڕێگره له‌به‌رده‌م جۆشخواردنى ئابوورى و سياسیی ته‌واوى جيهانى عه‌ره‌ب له‌گه‌ڵ ڕۆژئاوادا. به قه‌ولى عه‌ره‌فات، “عه‌ره‌ب ده‌يه‌وێت له‌گه‌ڵ ڕۆژئاوادا بێت، به‌ڵام “نه‌ك وه‌كوو كۆيله، به‌ڵكوو وه‌كوو شه‌ريك”. ميسر هه‌وڵی دا تا له ڕێگه‌ى دووركه‌وتنه‌وه له مه‌سه‌له‌ى پانعه‌ره‌بيزم و گه‌يشتن به ڕێكه‌وتنێكى سه‌ربه‌خۆ له‌گه‌ڵ ئيسرائيلدا به‌م ئامانجه بگات. ئه‌م ستراتيژه شكستى خوارد. ناسیۆنالیزمی ميليتانت ده‌يه‌وێت به هێزنيشاندان به هه‌مان ئامانج بگات. له‌گه‌ڵ ڕۆژئاوادا ده‌جه‌نگێت بۆ ئه‌وه‌ى به هه‌لومه‌رجێكى گونجاوتره‌وه پێوه‌ى په‌يوه‌ست بێت.
داگيركردنى كوێت له لايه‌ن عێراقه‌وه له سه‌ره‌تاوه كرده‌وه‌يه‌كى سه‌ربازیى ڕاسته‌وخۆى عێراق بوو بۆ گه‌يشتن به ئامانجه تايبه‌تییه‌كانى خۆى. باشترين سيناريۆ له ڕوانگه‌ى عێراقه‌وه لكاندنێكى بێسه‌روسه‌دا بوو كه هيچ ئاكامێكی ده‌ستبه‌جێی له ناوچه‌كه‌دا لـێ نه‌كه‌وته‌وه. به‌ڵام كاتێك ئه‌م كرده‌وه‌يه له‌گه‌ڵ به‌رهه‌ڵستیی توندى ڕۆژئاوا به‌ره‌وڕوو بووه‌وه، هه‌نگاوه ناكامه‌كه‌ى عێراق وه‌كوو خزمه‌تێك به ئامانجێكى گه‌وره‌تر و ناوچه‌يى له لايه‌ن ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌به‌وه باوه‌شى بۆ كرايه‌وه.
ده‌ركى ئه‌وه‌ى كه بۆچى ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌ب مه‌يدانى هه‌ڵسووڕانى خۆى فراوانتر ده‌بينێ و بۆچى شه‌ڕێكى ماڵوێرانكه‌ر هێشتا ده‌كرێ به پێشڕه‌وییه‌كى سياسى بژمێردرێت، دژوار نييه. داڕوخانى بلۆکی سۆڤێت گرنگيى ستراتيژيى ئيسرائيلى بۆ ڕۆژئاوا كه‌م كردۆته‌وه. ئه‌و ڕۆژه‌ى كه تيايدا واقیعيياته ئابوورى و مرۆیيه‌كانى ناوچه‌كه خۆى به‌سه‌ر سياسه‌تى ڕۆژئاوادا فه‌رز بكات، دوور نييه. گۆڕينى جوگرافياى سياسیی كۆنى جيهان، هه‌ر وه‌ك له ڕووداوه‌كانى ئه‌ورووپا، سۆڤێت، يه‌مه‌ن و كۆريا ده‌رئه‌كه‌وێت، مه‌سه‌له‌يه‌كى حه‌تمییه. دابه‌شكردنى نێونه‌ته‌وه‌يى ده‌سه‌ڵات له‌نێوان ده‌وڵه‌ته بۆرژواييیه‌كاندا به‌ناچارى ده‌بێ چاوى پێدا بخشێنرێته‌وه و ئه‌و جه‌مسه‌ره ئابوورى و سياسییانه‌ش بگرێته‌وه كه له ئه‌نجامى گه‌شه‌ى ته‌كنه‌لۆژى و جيهانيبوونه‌وه‌ى سه‌رمايه‌دا، له ده‌ره‌وه‌ى قه‌ڵه‌مڕه‌وه‌كانى سه‌رمايه‌داریى پێشكه‌وتوودا سه‌ريان هه‌ڵداوه. ئه‌و هاوسه‌نگییه وشك و زڕه‌ى كه له لايه‌ن جه‌مسه‌ربه‌نديى كۆنى ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژئاواوه پێك هاتبوو و پارێزگارى لێ ده‌كرا، تێك ڕووخاوه. ئه‌و هێزانه‌ى كه له ئاستى ناوچه‌ييدا ڕوو له سه‌رهه‌ڵدانن، ده‌توانن ئومێده‌وارتر بن به‌وه‌ى كه به كارى لێبڕاوانه كاريگه‌رى له‌سه‌ر چاره‌نووسى خۆيان دابنێن.
به‌شێك له ئامانجه‌كانى ناسیۆنالیزمی ميليتانتى عه‌ره‌ب هه‌ر ئێستا وه‌ديهاتووه. ئه‌نجامى شه‌ڕه‌كه هه‌رچییه‌ك بێت، هه‌ر ئێستا گۆڕانكارییه‌كى گه‌وره له ناوچه‌كه‌دا به زيانى ئيسرائيل له ئارادايه. درێژه‌پێدانى ئه‌م پرۆسه‌يه‌ى ئێستاى باشبوونى په‌يوه‌ندیی ئه‌مه‌ريكا و ئيسرائيل، كه پاره و موشه‌كدان به ئيسرائيل نيشانه‌كانێتى، له ئايینده‌دا سه‌خت دێته به‌رچاو. به كۆتايیهاتنى شه‌ڕ، گوشارى ڕۆژئاوا، وه يان به هه‌ر حاڵ ئه‌ورووپا، له‌سه‌ر ئيسرائيل په‌ره ئه‌سێنێ. ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌ب هه‌ر به‌مه‌نده‌ى ئێستاش، توانيويه‌تى به‌فه‌رمیناسينى قورسايى ئابوورى و سياسیی جيهانى عه‌ره‌ب به‌سه‌ر ڕۆژئاوادا بسه‌پێنێ. هه‌ر به‌مه‌نده‌ى ئێستاش ڕۆژئاوا به‌ڵێنى هه‌ندێك سازشى له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ى فه‌له‌ستين داوه كه تا دوێنێ وێنه‌ى نه‌بووه. جگه له‌مه كۆمه‌ڵێك سوودى لاوه‌كيشى هه‌بووه. له خۆرهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا ناسيۆناليزم پێشه‌نگی له پانئيسلاميزم سه‌نده‌وه. ئيسلام خۆى كشاندۆته دواوه بۆ گێڕانى ده‌ورى پله دوو له سياسه‌تى جيهانى عه‌ره‌بدا، به وێنه‌ى ئامرازێكى هه‌ڵخڕاندن له خزمه‌تى كارى سياسیی به ناوه‌ڕۆك ناسيۆناليستيدا. ئه‌م ململانێيه‌ى دوايى كۆمه‌كى كردووه كه ته‌نانه‌ت له ئێرانيشدا بوخچه‌ى باڵى پانئيسلاميستى حيزبوڵڵا بپێچرێته‌وه. بۆ عێراق خۆى خودى مانه‌وه، دواى به‌رگرییه‌کی سه‌ربازیی ئابڕوومه‌ندانه، به سه‌ركه‌وتنێكى سياسى، وه له درێژماوه‌دا ته‌نانه‌ت به سه‌ركه‌وتنێكى سه‌ربازيش ده‌ژمێردرێت. داگيركردنى عێراق له لايه‌ن ئه‌مه‌ريكاوه، وه يان ته‌نانه‌ت مانه‌وه‌ى سه‌ربازيى درێژماوه‌ى ئه‌مه‌ريكا له ناوچه‌كه‌دا، بێگومان ئه‌م جه‌نگه‌ى ئێستا ده‌كاته ڤێتنامی دووه‌م بۆ ئه‌م وڵاته. ئه‌مه‌ش به ئه‌گه‌رێکی زۆره‌وه، ده‌بێته مايه‌ى قڵشت له‌نێو يه‌كێتیی ڕۆژئاوا و ته‌ريككه‌وتنه‌وه‌ى ئه‌مه‌ريكا له کیشوه‌ری ئه‌ورووپا. ئه‌م حاڵه‌ته‌ى لێ ده‌رچێت، جێوشوێنى عێراق به وێنه‌ى وڵاتێکى به نفووز له جيهانى عه‌ره‌بدا سه‌قامگير ده‌بێت.
ئه‌م شه‌ڕه ده‌بێ ڕابوه‌ستێ
ئه‌م شه‌ڕه ده‌بێ ڕابوه‌ستێ، له پلهى يه‌كه‌مدا له‌به‌ر ئه‌و وه‌حشيگه‌رییه‌ى كه نمايشى ده‌كات. ئه‌م جه‌نگه هه‌تا ئێستا هه‌زاران كه‌سى بێگوناهى كردووه‌ته قوربانى. سه‌رله‌به‌رى بيرۆكه‌ى بۆمباران به “وردبينى نه‌شته‌رگه‌ری” ئه‌فسانه‌يه. سه‌رتاپاى وڵاتێک به بۆمب كێڵراوه. خه‌ڵکى به بچووك و گه‌وره‌وه به بۆمب و مووشه‌ك ده‌کوژرێن، له‌به‌ر نه‌بوونى ئاو و كاره‌با و داو‌وده‌رمان و پێداويستى ته‌ندروستى گيان ده‌ده‌ن. كاره‌ساته‌كانى ئه‌م شه‌ڕه بۆ خه‌ڵکى بێگوناه و سیڤیڵی عێراق ناكرێت بۆ هه‌تاهه‌تايه له لايه‌ن ميدياكانى ڕۆژئاواوه په‌رده‌پۆش بكرێن. كاتێك ڕاستییه‌كان بكه‌ونه ڕوو، كه ورده‌ورده خه‌ريكه ده‌كه‌ونه ڕوو، مرۆڤايه‌تى شه‌رمه‌زار ده‌بێت.
ئه‌م شه‌ڕه ده‌بێ ڕابوه‌ستێ، له‌به‌ر ئه‌و پاشه‌وپاشگه‌ڕانه‌وه سياسى و كو‌لتوورى و ئه‌خلاقيیه‌ى كه به‌سه‌ر هه‌موو جيهانى ده‌سه‌پێنێ. نيشانه‌كان هه‌ر ئێستا له‌به‌رده‌ستدان. ده‌خاڵه‌تگه‌ريى سه‌ربازيى زلهێزه‌كان، شۆڤێنيزمى ميللى، نه‌ژادپه‌رستى، وه‌ته‌نپه‌رستى، ده‌مارگيریی ئایینی، تيرۆريزم و ژۆرناليزمى نۆكه‌ر، ئه‌مانه به‌شێكن له‌و هێزه ڕه‌شانه‌ى كه به‌م شه‌ڕه هه‌وساريان پچڕاندووه. ئه‌مانه تايبه‌تمه‌ندییه واقیعییه‌كانى ئه‌و به‌ناو “نه‌زمى نوێی جيهان”ه‌ن، كه خه‌ريكه چه‌كه‌ره ده‌كات .
وه‌رگێڕانى: سه‌عيد ئه‌حمه‌د
سه‌رچاوه:
طلوع خونين نظم نوين جهانى
“کارگر امروز”، شماره 10
بهمن 1369، فوريه 1991
بەرگی یەکەم؛ هەڵبژاردەیەک لە نوسراوەکانی مەنسوور حیکمەت، ئامادەکردن و پیاچوونەوەی: سالار ڕەشید
