hkkurdistan
عوسمانی حاجی مارف
سەرنجێک:
ئەم بابەتەی کەلێرەدا دەیخوێننەوە قسەوباسی نێو سیمینارێكە کەله مانگی سێپتێمبه‌ری ٢٠١٥ دا پێشكه‌شكراوه. ئەگەرچی هه‌ندێک له نمونه و فاكته‌كانی په‌یوه‌ندیان به‌و كاته و ڕووداوه‌كانی ئه‌و بەروارەوەیە، کەئەم سیمینارەی تیا سازدراوە ولەئێستادا گۆڕانیان به‌سه‌ردا هاتووه. بەلام لەبەر گرنگی بیرۆكه سه‌ره‌كیه‌كانی ئه‌م بابه‌ته وچوارچێوه‌ی گشتی لێکدانەوەیەک کەبۆ دۆخی سیاسی کوردستان دەیخاتە ڕوو، بەپیویستمان زانی دەقی قسەو باسەکان لەم ژمارەیەی دیدگای سۆشیالیستدا وەک خۆی بڵاوبکەینەوە.
هەرچەندە ئەم باسە لێکدانەوەیە لەسەر بنبەست‌و شکستی دەسەڵاتی حزبەکانی کوردایەتی کە ٢٤ ساڵە وەك هێزی میلیشیا بەناوی ئەزمونی دیموکراتی کۆمەڵگە بەڕێوە دەبەن، بەڵام بە هەر سازان‌و ناکۆکی‌و کێشمەکێشێکی نێوانیانەوە وەك ئەحزابی ناسیۆنالستی میلیشیایی بۆ خۆشیان لایەنێکی سەرەکین لە درێژەدانیان بە قەیران‌و ناجێگیری‌و گێژاوی سیاسی لە کوردستاندا، ئەم بنبەست‌و شکستەی ئێستاشیان ناکرێ بە دوور لە هەلومەرجی سیاسی ناوچەکەو دەورو دەخالەتی دەوڵەتی ئەمریکاو شکستی نەخشەو سیاسەتەکانی لە لایەك‌و لە لایەکی ترەوە دەوری وڵاتانی ناوچەکە بە دوور بگیرێت، بۆیە سەرەتا بە پێویستی دەزانم کە کەمێك بچینە ناو باسی دوا ئاڵوگۆڕەکان لە هاوکێشەی سیاسی بەتایبەتی کە دەورانی دوای هاتنی داعش ئاڵوگۆڕێکی سیاسی هەمەلایەنە روویداوە، هەروەها لە چەند مانگی رابردووداو بەتایبەتی پاش رێککەوتنی وڵاتانی ٥+١ لەگەڵ ئێران، ئاڵوگۆڕێکی تازە هاتۆتە پێشەوە، چ لە رووی هاوکێشەی سیاسیەوە چ لە رووی ئاڵوگۆڕ لە هاوسەنگی هێزە ناوچەییەکان‌و جیهاندا، کە پێویستی بە قسەوباس هەیە لەسەریان.
دەوری داعش لەسەر مەوقعیەتی ئێران
بەگشتی ئەوە رۆشنە کە پشتیوانی تورکیاو سعودیەو قەتەر لە داعش لەپەیوەند بە کێشمەکێشی ئەم وڵاتانەوەیە لەبەرامبەر ئێرانداو هەوڵدان بوو بۆ پاشەکشە بە دەورو جێگاو رێگای ئێران لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا، بەتایبەتی کە نەخشەو سیاسەتەکانی دەوڵەتی ئەمریکا پاش روخانی حکومەتی بەعس لە بەرامبەر ئێران‌و ناوچەکەدا بە شکست گەیشتبوون، ئەم شکستانەی دەوڵەتی ئەمریکا دەستی ئێرانی واڵا کرد بۆ دەخالەت کردنی زیاتر لە کاروباری عێراق‌و ناوچەکەدا، تا دەورێکی کاریگەرترو باڵا تر بە گۆڕینی هاوسەنگی هێز بە قازانجی کۆماری ئیسلامی ئێران دابین‌و مسۆگەر بکات.
هێرشەکانی داعش لە ناوچەکەدا بەتایبەتی بەدوای گرتنی موسڵ‌و تکریت‌و رومادی، لەلایەك هاوکێشەی سیاسی لە ناوچەکەدا گۆڕی‌و لەلایەکی ترەوە دەورو مەوقعیەتی کێشمەکێشی وڵاتانی سەرمایەداری جیهانی‌و ناوچەکەی خستە بەردەم رووبەڕوو بوونەوەی ئەم ئاڵوگۆڕە تازەیە لە هاوکێشەی سیاسی لە ناوچەکەدا. بەتایبەتی دەوڵەتی ئەمریکا بۆ بەرامبەرکێ لە بەرامبەر رەقیبەکانیدا توانی پێناسەی داعش بکات وەك دوژمنێکی جیهانی‌و لەهەمان کاتدا بیکاتە بیانویەك بۆ بانگەوازی وڵاتانی جیهان کە لەژێر چەتری سیاسەتەکانی ئەمریکادا بەرەنگاربوونەوەی ئەم دوژمنە جیهانیە بکرێتە پرۆژەو نەخشەیەك، بەڵام ئەوەی گرنگە ئاماژەی پێ بکەین ئەم بانگەوازە لە کاتێکدایە کە دنیای یەك جەمسەری دەوڵەتی ئەمریکا لەبەرامبەر روسیاو چیندا هاتۆتە خوارەوە، بۆیە پێکهێنانی بەرەیەکی فراوان لە وێنەی جەنگی کەنداو کە بە قازانجی باڵادەستی دەوڵەتی ئەمریکا بێت زەمینەکانی لێکترازاوە، هەر بۆیە بەرەی شەڕ لەبەرامبەر داعشدا فرسەتی ئەوەی داوە هەر وڵات‌و لایەنێك بتوانێت سیاسەت‌و بەرژوەندیەکانی خۆی تیا تاقی بکاتەوە، چونکە دەوارنی یەك جەمسەری‌و باڵادەستی دەوڵەتی ئەمریکا جێگاورێگای خۆی لەدەستداوە، کە دووبارە واقعیەتی دنیای سەرمایەداری لە بەرامبەر کێشمەکێش‌و جەنگی دوو جەمسەریدایە، دەوڵەتی ئەمریکا ناتوانێ بەناوی بەرەی دژی شەڕ لە بەرامبەر داعشدا لە ئاستێکی فراواندا وەك جەنگی خەلیج وڵاتانی جیهان بخاتە ژێر چەتری سیاسەتەکانیەوەو باڵادەستی خۆی بەسەر جیهاندا بسەپێنێ.
لەبەرەکانی شەڕ لەبەرامبەر داعشدا بە ئاشکرا ناکۆکی‌و بەرژوەندی هەریەك لە وڵاتانی جیهانی‌و ناوچەکەدا کە دەرگیرە لەم شەڕەدا دەناسرێتەوە، لە ستراتیژی سەربازی هیچ لایەنێکیشدا پاککردنەوەی داعش نەخشەی بۆ نەکێشراوەو ناوچەکەش بەرەو رووی جەنگێکی پڕ کارەسات‌و بێکۆتایی کراوەتەوە. دەورو گەمەی سیاسی هەریەك لە ئەمریکاو روسیاو رۆژئاواو تورکیاو ئێران… ئاشکرایە کە چۆن کێشمەکێش‌و ناکۆکیەکانیان لە جەنجاڵی شەڕی داعشدا تاقی دەکەنەوەو هەر لایەنێك بە قازانجی گۆڕینی هاوسەنگی هێز لەبەرامبەر یەکتردا هەنگاو دەنێن، داعش نیشانەیەکە بۆ بردنە پێشەوەی رکابەری سیاسەتەکانی وڵاتانی سەرمایەداری جیهانی‌و دابەشکردنەوەی نفوزی ئابووری‌و سیاسیە لەجیهاندا، وە وێنای جەنگێکی جیهانیە کە گێژاوی سیاسی زیاترو وێرانکاری زیاتری رۆژهەڵاتی ناوەراست بەدوای خۆیدا دەکێشی.
گەر بگەڕێینەوە سەر ئەو خاڵەی کە تورکیاو سعودیەو قەتەر پشتیوانیان لە داعش دەکرد لە پەیوەند بە کێشمەکێشیان لەبەرامبەر ئێرانداو لە هەوڵی ئەوەدابون لەم رێگەیەوە گورزێك لە ئێران بدەن، لە هەمانکاتدا پاشەکشە بە دەورومەوقعیەتی جەمسەری روسیاو چین بکەن، هەربۆیە تورکیاو سعودیەو قەتەر نەك نەهاتنە ڕیزی بەرەی دژ بەشەڕی داعش بەڵکو یارمەتیەکانیان بۆ هێزەکانی داعش ئاشکراو بێ پەردەبو، بەڵام لە دنیای واقعی ئەم کێشمەکێش‌و شەڕەدا دەوڵەتی کۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ ئەوەی لە قەیرانێکی قوڵی ئابوریدایە، بەڵام توانی رەوتی روداوەکان بکاتە دەستکەوتێك بە قازانجی بەرزکردنەوەی هاوسەنگی هێز بۆ ئێران، دەخاڵەتی راستەوخۆی ئێران لە عێراقداو دەورو پشتیوانی لە پێکهێنانی دەسەڵاتێکی شیعەگەراو پەیوەندی بەهێز لەگەڵ بەشێك لە حزبە کوردیەکان، لەمەش زیاتر دەوری جدی ئێران بۆ شەڕی لەبەرامبەر داعشداو پاشەکشەکردن بە هێزەکانی داعش ئێرانی لەناو هەلومەرجی سیاسی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا لەمەوقعیەتێکی باڵادا وەستان، ئەم مەوقعیەتەی ئێران دەوڵەتی ئەمریکای ناچار کرد رێگەی دانوسان بگرێتە بەرو کێشەکانی لە ستراتیژی شەڕ لەگەڵ ئێران‌و سیاسەتی گەمارۆی ئابووری بگۆڕێت، ئەم واقعیەتە دەوری ئێرانی زیاتر هێنایە پێشەوە کە گەمەی سیاسی لە ناوچەکەدا لە ئاستێکی باڵاتردا بۆ بەرژەوەندی نفوزی سیاسی ئێران بەرێتە پێشەوەو هاوکێشەی سیاسی لە ناوچەکەدا ئاڵوگۆرێکی تازەی بەخۆوە نیشاندا.
گۆڕانێك لەگەمەی سیاسەتی دەوڵەتی تورکیادا
دووبارە هاتنەوەی ئێران بۆ ناو کۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی‌و گۆڕینی هاوسەنگی هێزەکەی، پاشەکشەیەك بوو بە دەورو مەوقعیەتی تورکیاو لە هەمان کاتدا پاشەکشە بەدەوری سعودیەو قەتەر.
تورکیا پێشتر لە ٢٠ ساڵی رابردوودا هەوڵیدا، کە سیاسەتی سەربەخۆ بێت‌و گرێدراو نەبێت بە تەواوی سیاسەت‌و بەرژەوەندیەکانی ئەمریکاوە، رێکەوتنی لەگەڵ ئەمریکا بەمەرجی پاراستنی جێگاو رێگاو بەرژەوەندیەکانی بوو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەر بەم مەرجەوە لەگەڵ نەخشەو سیاسەتەکانی ئەمریکادا دەهاتە پێشەوە، تا ئەو ئاستەی بنکەی ئینچەرلیکی نەدەخستە خزمەت فرۆکە جەنگیەکانی ئەمریکاوە.
ئەوەی ئاشکرایە پێشتر دەسەڵاتی بۆرجوازی لە تورکیا لە هەوڵدابوون کە پەیوەست بن بە یەکێتی ئەوروپاوە، کە بەگشتی دەسەڵاتی بۆرجوازی تورکیا لەم هەوڵەدا سەرکەوتنی بەدەست نەهێناو نەیتوانی لەو رێگەیەوە وەڵام بە قەیرانی قووڵی ئابووریان بدەنەوە، دواتر پارتی دادوگەشەپێدان‌و حکومەتەکەی ئۆردوغان ئەم ئاراستەیەیان گۆڕی بۆ پەیوەست بون بە بازاڕی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، کە توانی لە رووی ئابووریەوە پیشڕەویەك بدات بە تورکیا، لە ئاستێکی دیاری کراودا هەلومەرجی ئابووری تورکیا ببوژێنێتەوە.
بەڵام بەدوای ئەو ئاڵوگۆڕانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هاتنەپێش، بە تایبەتی کارەسات‌و رووداوەکانی سوریاو گرژی‌و ئاڵۆز بوونی بارودۆخی ناوچەکە، پرۆژە ئابووریەکەی ئۆردوغان‌و پارتی دادوگەشەپێدان نەیتوانی بەردەوامی بەگەشەی ئابووری تورکیا بدات. هەر بۆیە تورکیا کەوتە پاشەکشەو ئەزمەی زیاتری ئابووریەوە، دیمان کە حکومەتەکەی ئۆردوغانیش لە دوا هەڵبژاردندا پاشەکشەی کردو دەنگێکی زۆری لە هەڵبژاردندا لەدەستدا. واتە پرۆژەو بەرنامەی سیاسی‌و ئابووری، کە ئۆردوغان‌و حزبەکەی لە پەیوەند بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە گرێیان دابو بە بنبەست گەیشت. ئەم ئاڵوگۆڕە لە هەلومەرجی سیاسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و لە ناجێگیری سیاسی‌و فەزای جەنگدا مەوقعیەتی دەسەڵاتی ئۆردوغانی خستە ژێر پرسیارەوەو کاریگەری لەسەر هەڵبژاردنەکانی ئەم دواییانە دانا، تورکیا دووبارە لە فەلەکی ئەزمەی سیاسی‌و ئابووریدا باڵانسەکەی زیاتر هاتە خوارەوە.
لە هەمان کاتدا دووبارە هاتنە ناوەوەی ئێران بۆ نێو کۆمەڵگەی نیونەتەوەیی‌و دانوسانی لەگەڵ ئەمریکا ئاکامەکەی ئەوەی دابەدەستەوە کەهاوسەنگی هێز بە زیان بۆ تورکیا ئەژمار دەکرێت، واتە لە گۆشەی ئەزمەی ئابووری‌و سیاسی‌و دابەزینی هاوسەنگی هێزەوە، تورکیای ناچار کرد کە ئالوگۆڕێك لە سیاسەتەکانی لە بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بکات، بۆیە ئەمجارە پێویست دەکات پەیوەندیەکانی لە گەڵ ئەمریکا بخاتە ئاستێکی تایبەتترەوە کە قورسایی سیاسەتەکانی ئەمریکا لەسەر خۆی قبوڵ بکات، یەکەم هەنگاوێ کەدەبێت رایگەیەنێت چونەناو بەرەی شەڕە لە دژی داعش، لە هەمان کاتدا بنکەی ئینچەرلیك بخاتە خزمەت هێزە سەربازیەکانی دەوڵەتی ئەمریکا، واتە تورکیا ئەگەر پێشتر بەرگری لە داعش دەکرد، ئەوا ئێستا لە بەرەی بەناو دژی داعشە، رێکەوتنی لە گەڵ ئەمریکا بەجیا لەوەی جۆرێك لە پاشکۆیەتی زیاتری لە خۆ نیشانداوە، بەڵام لەهەمان کاتدا لە ئێتستادا لە بەرامبەر ئێران‌و دەخاڵەتی لە ناوچەکەدا باڵانسی هاوسەنگی هێز بە قازانجی خۆی لە ئاستێکدا رادەگرێت، بەتایبەتی کە توانی ئەوە بەدەست بهێنێت بەناوی سنوری ئامن هێزە سەربازیەکانی لە سنوری سوریاو عێراق دامەزرێنێت، لەلایەکی تریشەوە پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ پەکەکە هەڵوەشێنێت کە فشارێکی سیاسی بوو لەسەر حکومەتی بۆرجوازی تورکیا، هەرچەندە دواتر ئەم شەڕەی لەگەڵ پەکەکە بووە هۆی قووڵبوونەوەی قەیرانی ئابووری‌و سیاسی زیاتر لەسەر دەوڵەتی تورکیا، تا ئەو ئاستەی پێشبینی ئەوە دەکرێت کە ئاستی قەیرانی ئابووری‌و سیاسی تورکیا دەرگیری بارگرژی زیاترو شەڕی قورسی ناوخۆ بێتەوە.
ئالوگۆڕ لە هاوسەنگی هێزی وڵاتانی ناوچەکە
ئەم ئاڵوگۆڕانە لە گەمەی سیاسی وڵاتانی ناوچەکە لە پەیوەند بە مامەڵەی بەرژەوەندیە سیاسیەکانیانەوە کاریگەری لەسەر هاوکێشەی سیاسی‌و هاوسەنگی هێزەکان لە ناوچەکەدا دانا، جارێکی تر تورکیا لە بەرامبەر ئێراندا جێگەو رێگەیەکی تری پەیدا کردەوەو توانی جارێکی تر هەڵسانەوەیەك نیشان بدات، هەڵبەتە هێزە ناوچەییەکان بەجیا لە جێگاو رێگای سعودیە لە پەیوەند بە وڵاتانی عەرەبیەوە، بە دوو جەمسەری سەرەکی وێنا دەکرێن کە ئێران‌و تورکیایە، لە هەمان کاتدا پێویستە ئەوەش دەست نیشان بکەین کەجێگاو رێگای ئەم دوو هێزەش لەپەیوەند بە کێشەمەکێش‌و شەڕی نێوان وڵاتانی زلهێزی سەرمایەداری جیهانیەوە قەراردەگرێت‌و دەبەسترێتەوە، بە کێشمەکێشەکانی ئەم دەورانەی ئەمریکاو رۆژئاوا لەلایەك، لەلایەکی تر روسیاو چین ئەم راستیە دەسەلمێنن، بەتایبەتی دەورو کاریگەری هەر لایەنێکیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و چۆنێتی دەخالەتیان لە چارەنووسی سوریاو لە بەرامبەر دەسەڵاتی بەشار ئەسەدو مامەڵە لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن‌و شەڕ لەبەرامبەر داعشدا دەبینرێت، ئاستی چوونە پێشی کێشمەکێشی وڵاتانی زلهێزی سەرمایەداری کاریگەرییان لەسەر جێگەو رێگەی هێزە ناوچەییەکان لە ئاڵوگۆری هاوکێشەی سیاسیدا رۆڵی جدی دەبینێت، هەربۆیە لە ئاستی بارودۆخی سیاسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تورکیاو ئێران هاوسەنگی هێزیان بەردەوام قابیل بە گۆڕانە. ئەوەی کە ئایندەکەی چۆن دەبێت‌و بە کوێ دەگات، کێشمەکێش‌و ململانێیەکی جیهانیەو بەردەوام قابیل بە هەڵبەزین‌و دابەزینە، بەتایبەتی کە ئێستا دەخالەتی راستەوخۆی روسیا لە رۆژهەڵاتی نەوەراست‌و باسکردنی لە پاراستنی بەشار ئەسەدو شەڕ لەدژی داعش بەهێزکردنی مەوقعیەتی ئێرانە، بەڵام ئەم دەورو مەوقعیەتەی روسیا لە ناوچەکەدا بەرەو چ ئاراستەیەک دەروات، ئەوە واقعیەتی تاکتیکی جەنگ‌و هاوسەنگی هێزەکان دیاری دەکات.
دەورو جێگای حزبە کوردیەکان لەنێوان کێشمەکێشی وڵاتانی جیهانی‌و ناوچەکەدا
ئەم ئاڵوگۆڕانە لە هاوکێشەی سیاسی‌و هاوسەنگی هێزەکان چۆن کاریگەرییان لەسەر هەلومەرجی بارگرژی‌و ناجێگیری سیاسی لە ناوچەکەدا بەگشتی داناوە، لە هەمان کاتدا لەسەرەتای ساڵانی نەوەتەکانەوە هەلومەرجی سیاسی کوردستانی بەخۆوە گرێ داوەو بەستوەتەوە، بەپێی دەورانە جیاوازەکان ناجێگیری سیاسی لە ناوچەکەدا بەشێکی سەرەکی بووە لە لایەك لەسەر ژیانی سیاسی‌و ئابووری‌و کۆمەڵایەتی خەڵکی کوردستان‌و لەلایەکی ترەوە بنبەستی بەردەوامی دەسەڵاتی حزبەکانی کوردایەتی.
حزبەکانی کوردایەتی وەك هێزی میلیشیایی لە ئەوەل رۆژی جەنگی خەلیج تا داگیرکاری عێراق لەلایەن دەوڵەتی ئەمریکاوە، تەواوی ستراتیژو سیاسەت‌و بەرژەوەندیەکانیان لەسەر بنەمای دەورو نەخشەو سیاسەتی وێرانکاری دەوڵەتی ئەمریکا لە عێراق‌و لەناوچەکەدا دیوەتەوەو پیادەکردووە. کە ئەمە واقعیەتێکی حاشاهەڵنەگری فەلسەفەی بوونی حزبەکانی کوردایەتی‌و هەڵسوڕانی سیاسی‌و کێشمەکێشی نێوان خۆیانە، دەورێکی بنەڕەتیان بوەو هەیە لە بەردەوامی فەزای گێژاوی سیاسی لە کوردستاندا.
ئاکامی ئەو ئاڵوگۆڕانەی لەئاستی جیهان‌و ناوچەکەدا پێش هاتووە بەدوای داگیرکاری عێراق لەلایەن دەوڵەتی ئەمریکاوە، دەوری لەسەر هەلومەرجی سیاسی کوردستان‌و هیزە سیاسیەکان لە ناسیۆنالست‌و ئیسلامی سیاسی‌و جێگاو رێگای دەسەڵاتی سیاسی لە کوردستاندا داناوە، کە هەر لەبنەڕەتەوە ئەم هێزانە حکومەتێکی بنبەست‌و شکست خواردوویان پێکهێناوە.
کاتێ کێشمەکێش‌و هاوسەنگی هێز لەنێوان وڵاتە زلهێزەکان‌و ناوچەییەکان گۆڕانکاری بەسەردا دێت، بەو مانایەی کە دەوڵەتی ئەمریکا ناتوانێ ستراتیژی باڵادەستی تاکهێزی لەجیهاندا پیادە بکات‌و روسیاو چین هاوکێشەکە لەبەرامبەر ئەمریکادا دەگۆڕن، ئەم گۆڕانی هاوکێشەیە کارکردی خۆی لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نیشان ئەدات‌و کێشمەکێشی جەمسەرە ناوچەییەکان وەك ئێران‌و تورکیا لە شانۆی سیاسی ناوچەکەدا دەورێکی تر دەگێڕن‌و کاریگەرییان دەبێت لەسەر هاوکێشەی سیاسی ناوچەکەو کوردستان، بەم شێوەیە حزبەکانی بەشدار لە دەسەڵاتی سیاسی لە کوردستان دەکەونە ژێرباری قورسی ئەو ئاڵوگوڕانەی کە هیچ ئامادەیی‌و پێشبینیەکیان بۆی نیە، چونکە هەر لە سەرەتاوە وەك پاشکۆیەك لەپەیوەند بە سیاسەت‌و بەرژەوەندیەکانی ئەمریکاو کێشمەکێشی وڵاتانی ناوچەکە، دەورو سیاسەت‌و بەرژەوەندیەکانی خۆیان لە تەواو پیادەکردنی دەسەڵاتی سیاسیاندا لە چاوەڕوانیدایە بۆ ئەو ئاڵوگۆڕانەی کە لەدەرەوەی دەورو ئیرادەی خۆیان‌و دەسەڵاتی بۆرجوازی کوردی پێش دێت راگرتووە، هەر لایەنێکیان بەتایبەتی پارتی‌و بارزانی، یەکێتی‌و جەلال تاڵەبانی چاوەڕوانی رەحمەتی پاداشتی سیاسی جێگاورێگای تورکیاو ئێران‌و وڵاتانی جیهانی بوون، تائێستاش هەر لەناو ئەو گێژاوەدا چارەنووسی سیاسی خۆیان‌و کوردستانیان بەستۆتەوە بە ئاکامی کێشمەکێشی وڵاتانی ناوچەکەوە، لە هەمان کاتدا پێداگرییان لەسەر یەکپارچەیی عێراق‌و بەستنەوەی کوردستان بە دەوڵەتی عێراقەوە بەناوی فدرالیەوەو نابەرپرسیاریەتیان دەربارەی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆو شکست‌و بنبەستی دەسەڵاتی سیاسییان هەر لەو واقعیەتەوە سەرچاوەی گرتووە.
روونکردنەوه‌ی تر لەسەر جێگاو رێگای حزبەکانی کوردایەتی
یەکێتی‌و پارتی، وەك دوو هێزی میلیشیایی ئەساسی‌و دەسەڵاتدار لە کوردستان، ئەو ئاڵوگۆڕانەی بەسەر هاوسەنگی هێزی وڵاتانی ناوچەکەدا دێت، لە کێشمەکێشی نێوانیاندا بە ئاشکرا رەنگی داوەتەوە، بەپێی ئەو ئاڵوگۆڕە سیاسییانەی لە ناوچەکەدا دێنە پێشەوە، جیاوازی سیاسیان، شەڕو کێشمەکێشیان، یاخود بەشداری‌و جێگەو رێگەیان لە دەسەڵاتی سیاسیدا گۆڕانکاری بەسەردا هاتووەو دێت، لەهەمان کاتدا هەر لەسەرەتای دەسەڵاتیانەوە کوردستانیان بەش کردووە بە ناوچەی سەوزو زەردو دووئیدارەیی‌و دوو دەسەڵات، شەڕی ناوخۆ، رێکەوتنی ستراتیژی، حکومەتی فرەحزبی، حکومەتی بنکە فراوان، تائەو ئاستەی چاوەڕوانی شکست‌و داڕمان‌و کارەساتی لێ دەکرێت، بەگشتی نقوم بوونە لەناو گۆم‌و گێژاوی سیاسی‌و هەلومەرجی سیاسی‌و بەرژەوەندی دەوڵەتانی ناوچەکە، کە پارتی‌و بارزانی تەواوی بەرژوەندیە ئابوری‌و سیاسیەکانیان، بازرگانی‌و قاچاخچێتی بەنەوت‌و پاراستنی دەسەڵات‌و نفوزی سیاسیان گرێداوە بە جێگاو رێگای تورکیاوە، لەلایەکی ترەوە یەکێتی نیشتمانی لە پەیوەند بە جێگاو رێگای کۆماری ئیسلامی ئێران ئەو دەورە دەگێرێت.
تەواوی دروشم‌و بانگەوازو ختابی سیاسیان لەگەڵ ئەو ئاڵوگۆڕە سیاسیانەی کە لەکێشمەکێشە جیهانی‌و ناوچەییەکاندا دێتە پێشەوە دەگونجێنن، پارتی دیموکراتی کوردستان‌و بارزانی تائاستی ئەوەی لە بەرامبەر کارەساتی کوشتنی بەکۆمەڵی خەڵکدا لەسەر هێرشە دڕندانەکەی هاتنی داعشدا لە موسڵ‌و شەنگال، دەیانوت فرسەتە بۆ “دەوڵەتی کوردی”و شەڕی دژ بە داعشیان خستەلاوە، بەبێ ئەوەی جدیەتیان هەبێت لەسەر دامەزراندنی دەوڵەت، بەئاشکرا خۆیان لە گەڵ دەورو نەخشی دەوڵەتی تورکیادا دەگونجان‌و لە هەمان کاتدا نەك دژ بە بەرگری هێزی چەکداری جەماوەری بوون دژ بە داعش، بەڵکو لە هەوڵی ئەوەدا بوون بەر بە بەرگری جەماوەری بگرن‌و بە شکستی بگەیەنن، یەکێتی نیشتمانی لەپاڵ حکومەتی عێراقدا پشتیوانی گەورە بوون بۆ دەخالەتی ئێران لە عێراقدا تا ئاستی پێکهێنانی حەشدی شەعبی.
هێزە ناسیۆنالیستەکانی کوردستان لەسەر ئەساسی پەیوەندی بە دەوڵەتانی ناوچەکەوە بەرژەوەندییان دامەزراندووەو دەسەڵاتیان دەپارێزن، جێگەو رێگەیان لەسەر ئەساسی هاوسەنگی هێزی دەوڵەتانی ناوچەکەیە. پێشتریش ئەوەمان روونکردۆتەوە، کە سیاسەتی ئەحزابی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کوردی خۆ گرێدان بوو بە سیاسەت‌و بەرژوەندی سیاسەتەکانی ئەمریکاوە، بەمانایەك پاراستنی دەسەڵاتی میلیشیاییان لە سەر بنەمای پاشکۆ بوون بە ئەمریکاو دەوڵەتانی ناوچەکە بەڕێوەبردووە، کە ئەمەشە سەرچاوەی شکست‌و بنبەستی سیاسییان‌و راگرتنی کوردستانە لەسەرگەردانی‌و چارەنووسێکی نادیارو بەرگرتن بەدامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ.
کێشەکانی ئێستای پێنج حزبی دەسەڵاتدار
ئەوەی ئێستاش دوای ٢٤ساڵ لە ئەزمونی دەسەڵاتی میلیشیایی لە سەر پرسی سەرۆکی هەرێم‌ومەسەلەی دەستور هاتۆتە پێشەوەو کردوویانە بە کێشەو خەڵکی کوردستانیان سەرقاڵ کردووەو لە چاوەڕوانیدا رایانگرتووەو ناگەنە ئەنجامێك‌و ناتوانن ئارامی بپارێزن، لەلایەك مانای شکست‌و بنبەستی حکومەتی بنکەفراون‌و ئەزمونی دەسەڵاتی کارتۆنی پەرلەمان‌و سازانە، ئەمەش لە ئاکامی ئەو ئاڵوگۆڕە سیاسیانەی لەناوچەکدا پێشهاتوەو جێگاو رێگای هەریەك لە تورکیاو ئێران جەمسەرێکی وەهای گرتووە ئایندەی هاوسەنگی هێز بە قازانجی کامیان دەبرێتەوە نادیارەو لە شەڕو کێشمەکێشێکی بەردەوامدایە، کە حزبەکانی کوردایەتی دەسەڵاتدار بە هاوبەشی ئیسلامیەکان لەناو ئەو یەکلایی نەبوونەوەی هاوسەنگی هێزی ئێران‌و تورکیا دەرگیر بوون‌و قەراریان گرتووە، بۆ خۆشیان لە چاوەڕوانیدان کە ئەو کێشمەکێشە چۆن یەکلایی دەبێتەوە، هەر بۆیە سیاسەت‌و پێشنیارەکانیان بۆ باسکردن لەسەر سازان‌و رێکەوتن بەردەوام ئاڵوگۆڕی بەسەردا دێت.
بەو ئاستەی ئاکامی دانوسانی ئێران لەگەڵ ئەمریکا جێگاو رێگای ئیرانی بەرز راگرت، یەکێتی‌و گۆڕان بە شێوازێکی توندترو هێرشبەرانە خۆیان خستە بەرامبەر پارتیەوە، بۆنموونە پێداگرییان دەکرد کە دەبێت دەستوور بگۆڕێت‌و نابێت ماوەی سەرۆکایەتی بارزانی درێژ بکرێتەوەو دەبێت دەسەڵات بۆ پەرلەمان بێت، بەمانایەك شێوەی لێدوان‌و ختابەکانیان بەجۆرێك بوو، تاوەکو هەوڵبدەن پاشەکشە بە دەسەڵاتی پارتی بکەن، چونکە پێیانوابوو پاشەكشەیەکی گەورە بە تورکیا کراوەو پشتیوانی بۆ پارتی لاوازبووەو دەتوانن گورزێکی گەورە لە مەوقعیەتی پارتی بدەن.
حزبەکانی کوردایەتی کە بەرژەوەندی‌و سیاسەتی هێزەکانیان لەناو چوارچێوەی کێشمەکێش‌و بەرژوەندیەکانی وڵاتانی سەرمایەداری جیهان‌و ناوچەکەدا قەتیس بووەو نایانەوێ‌و ناتوانن ئەو سنوورە ببەزێنن، ئەو هێزە سیاسیە نین کە بەدوای دروستکردن‌و دامەزراندنی دەوڵەتەوە بن، بەڵکو دەورونەخشیان لەسەر ئەساسی پەیوەند بە دەوری دەسەڵاتی بۆرجوازی ناوچەکەوه، بەرژەوەندییەکانی خۆیان خستۆتە هەمان سەبەتەوە، هەر بۆیە کاتێ جێگەو رێگەی نوێی ئێران لە ناوچەکە ئاڵوگۆرێکی بەخۆوە دی، یەکێتی‌و گۆڕان تووشی خۆشباوەڕییەك بوون، کە پێیانوابو بەم مەوقعیەتەی ئێران ئەتوانن هاوسەنگی هێز بەقازاجی زۆنی سەوز بگۆڕن‌و ئەتوانن پاشەکشەیەك بە پارتی بکەن.
بەڵام پاشان دیمان رەوتی رووداوەکان ئاڵوگۆڕێکی تری بەسەردا هات، جارێکیتر هاوکێشەکە بە هاتنە پێشەوەی تورکیا بۆناو بەرەی بەناو شەڕی دژ بە داعش‌و رێکەوتنی لەگەڵ ئەمریکا هاوکێشەی سیاسی دۆخێکی تری بەخۆوە نیشانداو هاوسەنگی هێز لەناو کێشمەکێشەکانی هەلومەرجی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دوبارە تورکیای خستە مەوقعیەتێکی ترەوە، لە هەمان کاتدا بوەوە بە پشتیوانییەکی گەورە بۆ بارزانی‌و پارتی، واتە ئەم دەورەی تورکیا دووبارە باڵانسەکەی جارێکیتر بە قازانجی پارتی گۆڕی، بەشێوەیەکی تریش پێنج حزبەکەش لەم هەلومەرجەدا بەگشتی کەوتوونەتە ناو ئەڵقەی بازنەیەکەوە کە ناتوانن لە سوڕانەوەی ئەو بازنەیە بە ئاسانی بێنە دەرەوە.
ئێستاش دوای ئاڵوگۆڕ لە هاوکێشەی سیاسی، یەکێتی گۆڕان‌و ئیسلامییەکان خۆیان خستۆتە ناو زەلکاوێکەوە کە یان دەبێت ملکەچی باڵادەستی پارتی بن یان دەبێت خۆیان بۆ جۆرەها سیناریۆ ئامادە بکەن تائاستی گەیاندنی بە شەڕی ناوخۆ. بینیمان لێدوانەکانی مەسعود بارزانی لە سەرەتادا کە دەوری تورکیا پاشەکشەی پێکرابو دەیوت با سازان بکەین، مەبەستی لە رێکەوتن بەجۆرێکی مجامەلە کە ئامادەبوو سازش لەگەڵ هێزە سیاسییەکانی تردا بکات، بەڵام هاوکات بەرگریکردن بوو لە باڵادەستییەك کە پارتی بەدەستی هێناوە. بەڵام بەو جێگەو رێگە نوێیەی تورکیا کە هاوکێشەی سیاسی گۆڕدرا، دووبارە بارزانی شێوازی لێدوانەکەی گۆڕی‌و توندی کردەوە، کە سازان بۆ بارزانی مانای ئەوەیە دەبێت سەرۆکایەتی هەرێم بۆخۆی بە تەواوی سەڵاحیاتەکانەوە فەرزبکات بەسەر لایەنەکانی تردا. لایەنەکانی تریش ناچاربوون شێوەی ختابەکانیان بگۆڕن‌و ناتەبایی کەوتە نێوانیان. بە مانایەك ناچارن یان دەبێت درێژکردنەوەی ماوەی سەرۆکایەتی مەسعود بارزانی قبوڵ بکەن، لەبەرئەوەی دوا ئاڵوگۆڕ لەئیستاداو لە ناوچەکەدا بە قازانجی پارتی بوو، یان دەبێت بە ئاشکرا شکستی حکومەتەکەیان رابگەیەنن.
ئەوەی پێویستە لێرەدا ئاماژەی پێ بکەین کێشەی نێوان ئەو پێنج حزبەی لە دەسەڵاتی سیاسیدان، نە لە سەر سەرۆکایەتی هەرێمەو نە لەسەر دەستورو نە داسەپاندنی سیستمی پەرلەمانیەو نە دژی حوکمی دکتاتۆریە. ئەسڵی مەسەلە شەڕی باڵادەستی‌و نفوزی سیاسی‌و دەسەڵاتی سیاسیە کە بەهێزی میلیشیاو دەوری دەوڵەتانی ناوچەکە بەدەستی بهێنن، هەریەك لەو حزبە ناسیۆنالیست‌و ئیسلامیانە لە سروشتی پێکهاتەیانداو لە ئامادەیی بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەو پیادەکردنی دەسەڵاتی سیاسیدا هیچکات ناتوانن بکێشنە ناو چوارچێوەی سیستمی دیمکراتی‌و دەسەڵاتی پەرلەمانیەوە، هەروەها لەسەر رێگای جیابوونەوەی کوردستان‌و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆو جێگیری سیاسی نین لە کوردستاندا، کێشەکانیان لەناو فەلەکی کێشمەکێش‌و بەرژەوەندی وڵاتانی ناوچەکەو جیهاندایە.
ئاستی پەیوەندی حزبەکانی کوردایەتی‌و ئیسلامییەکان بەژیانی خەڵکی کوردستانەوە
لەساڵی ١٩٩١دا بەدوای جەنگی خەلیجەوە هێزە ناسیۆنالیستە کوردەکان‌و ئیسلامییەکان بەردەوام تەواوی سیاسەت‌و تاکتیك‌و دەسەڵاتیان بەستبۆوە بەوەی، کە ئەم ئاڵوگۆڕە ناوچەیی‌و جیهانیانە چیان بەسەر دێت‌و بەرەو کوێ دەڕۆن‌و چ قازانجێکی بۆ حزبەکانیان تێدایە. کە ئەم مەوقعیەتە خاڵێکی گرنگە لە ناسینی ناسنامەی ئەم هێزە سیاسیانەی کە هەر ئیدعایەکیان هەیەو یا بەرگری لە هەر بیرباوەڕێك دەکەن.
چاوەڕوانییان لە ئەمەریکاو داگیرکاری عێراق‌و نەخشەو سیاسەتەکانی ئەمریکا بەدوای روخانی حکومەتی عێراق، یەکێتی‌و پارتی بەو ئاکامە گەیاند کە ناچاربن رێکەوتنی ستراتیژی ببەستن بڕۆنە ناو پرۆسەی پێکهێنانی حکومەتی شکست خواردوی تەوافقی ئیسلامی‌و تائفی‌و قەومیەوە لەعێراقدا. نەك ئەوە خواست‌و ئارەزووی خۆیان بێت بۆ پرۆسەی دامەزراندنی دەوڵەت‌و ئارامی سیاسی لە کوردستان‌و عێراقدا، بەڵکو مامەڵەیەکی بازرگانی بوو بە چارەنوسی کوردستان‌و ژیانی خەڵکەوە کە دەبوا ئەو دەورە ببینن.
ئەم دوو هێزەو سێ لایەنەکەی تر لە گۆڕان‌و کۆمەڵ‌و یەکگرتوو کە پێکەوە حکومەتی بنکە فراوانیان کردۆتە گاڵتەجاڕ، هیچکات سیاسەت‌و بەرنامەیان پەیوەندی بە ژیان‌و گوزەرانی رۆژانەی خەڵکەوە نیەو نەبووە، بژێوی ژیانی کۆمەڵگەو کرێکاران‌و زەحمەتکیشانیان بۆ گرنگ نەبووە، تەنانەت سەبارەت بە ئایندەی کوردستانیشەوە نەک هیچ نزیکایەتیەکیان نیە، ئەوەتا ئەزمەی ئابووری، شکستی دەسەڵاتەکەیان‌و مانەوەی میلیشیا، مانەوەی دوو ئیداری‌و رەسمیەتدان بەگەندەڵی‌و گوێنەدان بە خواست‌و داواکارییەکانی خەڵك، هەموو نیشانەی ئەوەن، کە ئەم هێزانە بەردەوام لە چاوەڕوانیدان، کە ئاڵوگۆڕی هێزە ناوچەییەکان چ دەستکەوتێکی بۆ خۆیان تێدا دەبێت، هەر لایەنێکیان چۆن بە قازانجی بەرزکردنەوەی ئاستی هاوسەنگی هێزەکەی سودی لێ وەردەگرێت، تەنانەت ئامادە نین نەك بۆ ئێستا بۆ بیست ساڵی تریش ئایندەیەك کە پەیوەندی بە بەرژوەندی‌و خواستی خەڵکەوە بێت بیکەنە سیاسەت‌و ئامانجی خۆیان.
ئەم هێزانە هەمیشە ئەوە دەورو کاریان بووە، کە نارەزایەتی خەڵك راگرن دەورو دەخالەتی خەڵك لەدەسەڵاتی سیاسی‌و دیاریکردنی چارەنوسی خۆیان وەلابنێن‌و خەڵك بێئیرادەو بێدەسەڵات بکەن، بە چەندین شێوە هەوڵیانداوە خەڵك چەواشە بکەن لە داواکردنی خواستەکانیاندا، بۆنموونە بەناوی ئەوەی کە حکومەتەکەیان هێشتا ساوایە، شەڕی ناوخۆ، مەترسی گەڕاندنەوەی بەعس، مەترسی داعش، بەردەوام لە پەیوەند بە مەسەلەیەکی دەرەکیەوە ژیان‌و گوزەرانی خەڵکیان بە بارمتە گرتوەو لە چاوەڕوانیدا رایان دەگرن. هیچکات ئامانج‌و پێشنیارەکانیان ئەوەی تیا نەبووە، کە پەیوەست بێت بە دامەزراندنی دەوڵەت‌و ئارامی‌و جێگیری سیاسیەوە، تەنانەت نەمانی دوو ئیدارەیی بۆیان ئامانجێکی بێدەربەست‌و دوورە دەستە. بزووتنەوەی گۆڕانیش کە لە بەرامبەر ئەمانەدا تەنها قسەی هەبوو، ئەویش بەبەشدار بوون لەناو هەمان پرۆسەدا سەری دەرهێنایەوەو لەناو هەمان بازنەدا گەمەی سیاسی دەکات، ئێستاش ناتوانێ لەناو ئەو گێژاوەدا خۆی لە رودانی هەر کارەساتێك بێبەری بکات، هێزەکانی تری ئۆپۆزیسیۆنیش لە ئیسلامییەکان بە هەمان شێوە درێغییان نەکردووە.
راگرتنی ئێستای خەڵك بۆ چاوەڕوانی لەبەرامبەر کێشەکانی ئێستای خۆیاندا بەناوی سەرۆکی هەرێم‌و دەستورو پەرلەمانەوە، ئاشکرایە کە هیچ پەیوەندی‌و نزیکایەتی بە کێشەو خواستەکانی خەڵکەوە نیە، لە کێشەی کارەباو ئاو، گرانی‌و کەمی سوتەمەنی، نەدانی موچە، فەراهەم نەهێنانی خزمەتگوزارییەکان‌و پێداویستی تەندروستی، بێکاری، هەژاری، ئاوارەبوون، کۆچکردن… سەرۆکی هەرێم ماوەکەی درێژکرێتەوە یان نا، دەسەڵات پەرلەمانی بێت یان هەر شتێکی تر، وەڵام بەو خواست‌و پێداویستیە حەیاتیانە ناداتەوە کە چەندین ساڵە خەڵکی کوردستان بەدستیانەوە ئازار دەچێژێت.
شکست‌و بنبەستی حکومەتی بنکە فروان
ئێستا بەگشتی‌و بەراشکاوانە باس لە شکستی دەسەڵاتی حزبەکانی کوردایەتی‌و حکومەتە بنکە فراوانەکەیان دەکرێت، لە ئاستێکدایە کە خودی کەسایەتی حزبەکانی دەسەڵاتداریش ئاماژە بەو شکست‌و بنبەستەی خۆیان دەدەن.
دوای بیستوچوار ساڵ لە ئەزمونی دەسەڵاتی سیاسی‌و باڵادەستی هێزی میلیشیاو بەردەوامی دووئیدارەیی‌و پاپەند بوون بە ستراتیژو سیاسەتی ئەمریکاو دەوڵەتانی ناوچەکە، راگەیاندنی شکستی سیاسی فەرمانێکی چاوەڕوانکراوەو ئاکامێکی حەتمیە، ئەمجۆرە لە هێزی سیاسی کەئەهلی دامەزراندنی دەوڵەت‌و جێگیری سیاسی نین و نان لە گێژاوی سیاسی دەخۆن، ناتوانن ئیدارەی کۆمەڵگا بەبێ هێزی میلیشیا بکەن. ناتوانن ئیدارەی باری ئابووری‌و دارایی کۆمەڵگە بەڕێوەبەرن. وەك بەشێك لە مافیاو باندی قاچاخچی باری ئابووری بەڕێوە دەبەن‌و دەچنە خزمەت پشتیوانی ئابووری‌و سیاسەتی دەوڵەتانی ناوچەکەوە، ئەوەتا لە ماوەی چارەکە سەدەیەکدا تەنانەت بیریان لەوە نەکردۆتەوە کە کیشەی ئاو و کارەبا چارەسەر بکەن، بەڵگەنەویستە کە دەبێت بە شکست بگات، بەتایبەتی دەسەڵاتەکەیان لە پەیوەند بە وێرانکاری‌و داڕمانی ئابووری‌و لێکترازانی پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان لە عێراق‌و کوردستانداو لەسەر تاڵانی‌و گەندەڵی دەمەزراندووە.
ئەم هێزانە بەردەوام لە چاوەڕوانی ئەو گۆڕانکاریانەن لە کێشمەکێشی وڵاتانی جیهانی‌و ناوچەکەدا بەرەوڕوویان دەبێتەوە. تەنانەت ئەو چاوەڕوانیەشیان هەیە، کە ڕۆژێك لە رۆژان دەریان بکەن‌و دەوریان لە شانۆی سیاسدا بسڕدرێتەوە. هەروەك چۆن لە ١٩٧٤دا مستەفا بارزانی رایگەیاند کە “ئەرکی من تەواو بوو”، بەدووری نەزانین ئەم هێزانەش لە توندپێچ‌و ئاڵۆزی هەلومەرجی سیاسی‌و کارەساتێکدا پێمان بڵین “ئەرکی ئێمە تەواو بوو” ئەم شکستەی ئێستایان پەیامێکە لەم چەشنە.
لەماوەی ٢٤ ساڵی دەسەڵاتی حزبەکانی کوردایەتیدا گەندەڵی تەواوی دامودەزگا حکومی‌و تایبەتیەکان‌و کۆمپانیاکانی کۆنترۆل کردوەو بەشێوەیەکی فراوان پەلی بۆ ناو کۆمەڵگە کێشاوەو رەسمی بۆتەوەو ناتوانن بەری پێ بگرن، کە بەرەنگار بوونەوەی گەندەڵی هیچ رێگا چارەیەکی نیە جگە لە هەڵوەشانەوەی تەواوی پێکهاتەکانی دەسەڵاتی سیاسی‌و دامودەزگاکانی. کۆمەڵێك سەرمایەداری گەورەو فرعەونی‌و ملیارلێرد لە ریزی بەرپرسە حزبیەکان دروست بوون‌و خەڵکێکی زۆری بێشوماریش لە بێکاری‌و هەژاری‌و نەبوونیدا ژیان بەسەر دەبەن.
دانیشتنی پێنچ قۆڵی حزبەکانی دەسەڵاتدار بۆیە ناگەن بە ئەنجامێك‌و ناتوانن دۆخەکە ئارام نیشان بدەن، چونکە ئەسڵی قەیران‌و کێشەکانیان پەیوەند بە مەسەلەی سەرۆکایەتی هەرێم‌و دەستورو دەسەڵاتی پەرلەمانیەوە نیە، بەڵکو لە چاوەڕوانی ئەوەدان کە کێشمەکێشی وڵاتانی ناوچەکەو جیهان بەرەو چ ئاراستەیەك هەنگاو دەنێت‌و هەلومەرجی سیاسی ناوچەکە بەرەو کوێ دەڕوات‌و بە چی دەگات، یان هاوسەنگی هێزە جیهانی‌و ئیقلیمیەکان چۆن دەوەستێتەوە، تا هەرلایەنێك لە حزبەکانی دەسەڵاتدار لە کوردستاندا بۆ هاوسەنگی هێزیان چارەنوسی خۆی لەسەر ئەو بنەمایە یەکلایی کاتەوە، واتە حزبەکانی کوردایەتی‌و ئیسلامیەکان چارەنوسی سیاسی خۆیان سپاردووە بە چاوەڕوانی لە ئاکامی شەڕو کێشمەکێشی تورکیاو ئێران، ئەمریکاو روسیا، کە ئێستا رۆژهەڵاتی ناوەراستیان لە وێنای جەنگێکی جیهاندا راگرتووە، ئەمەیە واقعیەتی ئێستاو رابردوو و دوارۆژی کوردایەتی‌و ئیسلامی سیاسی، بۆیە بە شکست‌و بنبەستی دەسەڵاتی سیاسی دەناسرێنەوە.
بەشدارییان لە حکومەتی تەوافقی عێراق لەسەر بنەمای قەومی‌و ئیسلامی‌و تائفی رۆڵێکی نەرێنیان بووە لە سەر هەڵگیرسانی شەڕی تائفی‌و قەومی لە عێراقداو کاریگەری بووە لەسەر قووڵ بوونەوەی ناجێگیری سیاسی لە عێراق‌و کوردستاندا، لەلایەکی ترەوە شەڕو کێشمەکێشیان لە بەرامبەر حکومەتی ناوەندی عێراقدا، هەمیشە مایەی بارگرژی‌و هەلومەرجێکی سیاسی نالەبارو نەخوازراو بووە.
هەر بەو مانایەی کە حزبەکانی کوردایەتی‌و ئیسلامیەکان بۆ خۆیان بەشێکن لە فراوان بوونەوەی ئەو کێژاوە سیاسیەی کە بەداوی داگیرکاری عێراق لەلایەن ئەمریکاوە پێشهاتووە، بێشەرمانە ناویان ناوە “پرۆسەی ئازادی” چاوەڕوانکراوە کە دەبێت ئاکامی دەسەڵاتی سیاسیان‌و عێراقە فیدرالەکەیان ببێت بە ژێر دەستوپێی ئەو گێژاوە سیاسیەوە.
دەسەڵاتی میلیشیایی لە هەر شوێنێکی دنیادا کە دەوری هەیە لە گۆشەگیرکردنی دەوری خەڵك بۆ دەخالەتی لە دەسەڵاتی سیاسیدا، هەمیشە مایەی دەردی سەری‌و کارەسات‌و سەرگەردانیە بۆ ژیانی خەڵك، لە هەمان کاتدا شکستی ئەو جۆرە لە دەسەڵات مایەی کارەساتی زیاترە.
کارەساتەکانی بنبەست‌و شکستی دەسەڵاتی سیاسی
ئەمجۆرە لە دەسەڵاتی میلیشیایی پارتی‌و یەکێتی کە لەماوەی بیستوچوارساڵی دەسەڵاتیاندا جگە لەوەی ئەهلی دامەزراندنی کۆمەڵگەیەك نەبوون لە فەراهەم هێنانی ئارامی سیاسی‌و خۆشگوزەرانی‌و خاوەنی بنبەست بەدوای بنبەستن، لەهەمان کاتدا نەك ئەهلی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ نەبوون، بەڵکو خۆشیان بەشێك بوون لە رێگریەکانی پێکهێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ لە کوردستاندا، چارەکە سەدەیەك خەڵکیان لە چاوەڕوانیەکدا راگرتووە کە نادیارە ئەم بارودۆخە بەرەو کوێ دەروات.
ئەوەتا دوای بیستوچوار ساڵ ئەوە نیشان ئەدەن‌و بۆ خۆشیان دەڵین کە ئەم حکومەتە شکستی خواردوەو بنبەستە، واتە قابیلی لێکترازانی زیاترو داڕمانە، هەڵبەتە قووڵ بوونەوەی زیاتری قەیران‌و شکستی دەسەڵاتی سیاسی‌و داڕمانی حکومەت کارەسات بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
بەتایبەتی بنبەستی ئەمجارەی دەسەڵاتی حزبەکانی کوردایەتی زیاتر نقوم بووە لەناو قەیرانی ئابووری‌و گێژاوی سیاسی‌و هەلومەرجی ئەو ئاڵوگۆڕانەی لە ناوچەکەدا پێشهاتووە، لە چاوەڕوانیدان وەڵام بە دەورو مەوقعیەتیان لەم هەلومەرجە جەنجاڵەدا بدرێتەوەو شکستەکەیان رابگەیەنن، گەورەترین کارەسات ئەوەیە، کە بۆتە مایەی بێ ئاسۆیی‌و بێئومێدیەک‌و فەزایەکی سەرگەردانی‌و بێزارییەك کە ئەگەری تەقینەوەیەکی جەماەریە بۆ ئاستی داڕمانی دەسەڵات‌و کۆمەڵگە، بەتایبەتی کە حزبەکانی دەسەڵاتدار هیچ ئاسۆیەك ناتوانن بۆ وەڵام بە کێشە کۆمەڵایەتی‌و ئابووری‌و خواست‌و پێداویستیەکانی خەڵك بخەنە روو.
لەلایەکی ترەوە لە پەیوەند بە کێشمەکێشی ئێستای ئەمریکاو روسیا لە ناوچەکەدا بەتایبەتی بەدوای بریاری روسیا بۆ پاراستنی بەشار ئەسەدو ناردنی هێز بۆ سوریا، بارگرژی زیاتر لە ناوچەکەدا پێشبینی دەکرێت‌و هەر لە پەیوەند بەو دۆخەوە شەڕی ناوخۆش ئەگەرێکە، کە زۆنی زەردو سەوز لەناو گەمەی سیاسی ئەمریکاو روسیادا زیاتر لێکدادەبڕێن‌و دەکەونە بەرامبەر دوو چارەنوسی جیاوازەوە.
لە هەمان کاتدا زیاتر بەرەسمیەت ناسینی دوو ئیدارەیی‌واقعیەتێکی تری ئەم بنبەستەیە کە کارکردی زیاتری لەسەر قەیرانی ئابووری‌و ژیان‌و گوزەرانی خەڵك دەبێت، بەگشتی سیناریۆکانی درێژەکێشانی هەمان هەلومەرجی سەرگەردانی‌وبێئومێدی دەبێت، کە رۆژانە کارەساتەکان هاوتا دەبنەوە لەگەڵ زیاد بوونی بێزاری‌و دیاردەی کۆچکردن‌و ئاوارەیی‌و بێکاری، کە کۆمەڵگە دەخاتە ناو جەنجاڵی گێژاوێکی سیاسیەوە قابیلی تەقینەوەی جەماوەری بێ سەروبەری بەرفراوانە بە ئاقاری تێکدان‌و داڕمانی دەسەڵاتی سیاسی‌و بارودۆخی کۆمەڵگە، کە نادیار دەبێت کۆتاییەکەی بەرە کوێ دەروات.
جێگاو رێگاو رۆڵی خەڵك
نەرێنیترین حاڵەت ئەوەیە کە خەڵکی کوردستان چارەکە سەدەیەکە لە سایەی دەسەڵاتی حزبەکانی کوردایەتیدا چاوەڕوانن کە ئەم واقعیەتە بەرەو کوێ دەڕوات‌و بەرەو کوێیان دەبات. بە هەر ئاستێك لە بێزاری‌و نارەزایەتی کە واقعیەتی ژیانی کرێکاران‌و زەحمەتکێشانە، بەڵام بەداخەوە نەیتوانیوە لەئاست ئاڵوگۆرپێکردنی هاوکێشە سیاسیەکاندا بێت، هەر بۆیە حکومەتێك کە لە کوردستاندا هەر لەسەر بنەمای بنبەست‌و قەیران‌و گێژاوی سیاسی‌و دەسەڵاتی حزبی میلیشیایی دامەزراوە توانیویەتی درێژە بە دەسەڵاتی سیاسی خۆی بدات.
هەڵبەتە ئەم چاوەڕوانیە بەجیا لە بێئومێدی‌و بێ ئاسۆیی لە هەمان کاتدا باڵادەستی‌و هەژمونی بیروباوەڕی ناسیۆنالستیە لە کوردستاندا، کە حزبەکانی کوردایەتی لە کارو هەڵسوڕانی سیاسیاندا بۆ بەرژەوەندیەکانی بۆرجوازی کوردی بە جۆرەها شێوە رەواجیان پێداوە، لە زاڵکردنی هێزی میلیشیاییەوە تا کۆنەپەرستترین بیروباوەڕو تەقدیسکردنی کەسایەتی‌و خاك، دەست تێکەڵکردن لە گەڵ ئیسلامی سیاسی..
لەسەرەتای سەرهەڵدانی کێشەکانی حزبە دەسەڵاتدارەکان لەسەر پرسی سەرۆك‌و دەستور… لە هەلومەرجی سیاسی ئێستادا، ناڕەزایەتیەکانی خەڵك لە شارەکانی دەربەندیخان‌و رانیەو چوارقوڕنەو سیدسادق‌و… کەبۆ داخوازیەکان هاتنە مەیدان، بەڵام ناڕێکخراو و ناڕۆشن‌و نا پەیگیرن، بۆیە نەیتوانیوە کاریگەری لەسەر رووداوەکان دابنێت‌و فشار بخاتە سەر دەسەڵاتداران، ئێستاش بێجگە لەوەی ناڕەزایەتیەکان راگیراون بەڵام لە لێواری بەردەوامیدایە، لە هەمان کاتدا بێزاری‌و نائومێدی حاڵەتێکی نەرێنیە وە ناتوانێ لەبەرامبەر ئەم قەیران‌و بنبەستەدا وەڵامی پێویست بداتەوە، وەك پێشتر باسمان لێوەکرد یان ئەگەری ئەوە هەیە کە ئەو بێزاریە بگاتە شێوازی تەقینەوەیەکی ناڕێکخراوی وێرانکەر کە قەیرانەکە قوڵتر دەکاتەوە.
فەشەلی سیاسی ئەم دەسەڵاتە بێزاری‌و نائومێدی خەڵکی وەها فراوان کردۆتەوە، کە لە ئاکامی دەسەڵاتی ٢٤ ساڵەی ئەم حزبانەوە کەڵەکە بووەو کۆبۆتەوە. خەڵکی بێزارییەکی قووڵی لەم دەسەڵاتە هەیە. لە دەزگا راگەیاندنەکانەوە دەنگیان دەبیستین‌و هەست دەکەین، کە چەندە بێزارن. خەڵکی چیتر باوەڕی بە دەسەڵاتەکەیان، بە حزب‌و رابەرەکانیان‌و بە سیاسەتەکانیان‌و بە پەیمان‌و بانگەوازەکانیان نەماوە.
هەڵبەتە ئەوە رۆشنە کە ئەو بێزاری‌و نارەزایەتیانەی ئیستا هەیە بە جۆرێك درێژەدانی ئەو نارەزایەتییانەیە، کە لە ١٧ی شوباتدا بوون، بەڵام جیاوازیەکی گرنگ لە نێوان ئێستاو ١٧ی شوباتدا ئەوەیە کە خۆپیشاندانەکانی ١٧ی شوبات لە هەلومەرجێکی شۆڕشگێڕانەو دوابەدوای شۆڕشەکانی تونس‌و میسر بوون. ئاڵوگۆڕێك لە ناوچەکەدا روویدا بە چاوکردن لە شۆڕشەکانی تونس‌و میسر، خەڵکی لە کوردستان‌و هەندێ شارەکانی تری عێراق لە ناوەندەکانی شاردا کۆدەبوونەوەو ناڕەزایەتییان پیشان دەدا، ئومێدیان بە شۆڕشێکی گەورەو بەرفراوان بوو لە ناوچەکەدا. هەروەها گۆڕان‌و ئیسلامیەکان خۆیان لەریزی خۆنیشاندەران پێناسە دەکرد، بەڵام بێزاری‌و بێئومێدی خەڵك لە ئێستادا رووبەرووی گۆڕان‌و ئیسلامیەکانیش دەبێتەوە.
دواتر ئاڵوگۆڕەکان گۆڕانکاری تریان بەسەردا هات. دەخالەتی ئەمەریکاو رۆژائاوا بۆ لەباربردنی شۆڕش‌و گۆڕینی بارودۆخەکان بۆ جەنگی ناوخۆ، گێژاوی سیاسی زیاتر کرد. جەنگی ناوخۆی لیبیاو سوریاو سەرئەنجام هاتنە ناوەوەی داعش، فەزای سیاسی خستە دەورانێکی تەواو جیاوازەوە. لە دەورو دەخالەتی وڵاتانی ناوچەکەوە بگرە تا جەنگە ناوخۆییەکان، دەبینین کە کارەساتە یەك بەداوی یەکەکان ژیانی خەڵکی ناوچەکەی داگیرکردووەو ناکرێ هەلومەرجی سیاسی کوردستان بەدوور لە هەلومەرجی ناوچەکە ببینرێت.
خاڵی هاوبەشی ئێستاو ١٧ی شوبات کە لە هەردووکاتدا نائامادەیی خەڵکە بەوەی کە بتوانێ ئاڵوگۆڕی ریشەیی بکات، واتە کاتێ خەڵك هەوڵ ئەدات دەسەڵاتێك بگۆڕێت دەبێت بزانێت کە بە دەورو دەخالەتی راستەوخۆی خۆی کام جۆر دەسەڵات قبوڵ دەکات، لەمبارەیەوە لە ئێستادا پێشڕەوییەك لە چاو ١٧ی شوباتدا بە دی ناکرێت.
ناڕەزایەتیەکانی ئێستا جگە لەوەی لە هەلومەرجی شۆڕشگێڕانەدا نیە، لە هەمان کاتدا لەناو فەزای شەڕی هێزە سیاسیەکان‌و شەڕی داعش‌و وێرانکاری‌و جەنگەڵستانێکدایە، کە ئاراستەی ناڕەزایەتیەکان سنوردار دەکات‌و ناکرێ نابەرپرسانە مامەڵەی بکرێت.
لە سەرتاسەری کوردستاندا لەنێو خەڵکیدا بێزارییەکی زۆرو ناڕەزایەتی فراوان هەیە. خەڵکی ٢٤ ساڵە لەگەڵ ئەم ئەزموونە فاشیلەدا ژیاوەو تووشی چەندین کارەسات‌و بەدبەختی بوون لە سایەی ئەم دەسەڵاتەوە. ئەوەش بە ئاسانی بەدی دەکەیت، کە خەڵکی هیچ چاوەڕوانییەکی نیە ئەم سیستمە چاك ببێت، یاخود ئاڵوگۆڕێك، چاکسازییەك ڕوو بدات. بۆیە بێزاری خەڵکی لە ئاستێکی فراواندایە. بەڵام هەلومەرج شۆڕشگێرانە نیەو ئەلتەرناتیڤی لە بەردەمدا نیە. بێئومێدی خەڵکی لە ئاستێکی هێندە فراواندایە، کە بەجیا لەوەی متمانەی بە فکرەی قەومی‌و ئیسلامی سیاسیش لاواز بووە، تەنانەت ئومێدیان بە هاتنە مەیدانی هێزێکی تر کە رزگارکەریان بێت هەر لاوازە.
رێکخستنی نارەزایەتیەکان
شکست‌و بنبەستی ئەزمونی دەسەڵاتی بۆرجوا ناسیۆنالستی کوردی‌و ئیسلامیەکان بەدرێژایی ٢٤ساڵەی دەسەڵاتی سیاسیان لە کوردستانی عێراقدا کە نەك نەیانتوانی‌و نەیانویست جێگیری سیاسی وەڵام بدەنەوەو کوردستان لەناو گێژاوی سیاسی عێراق‌و ناوچەکە بکێشنە دەرەوەو دەوڵەتێکی سەربەخۆ دامەزرێنن، بەڵكو بۆ خۆشیان رۆڵێکی سەرەکیان دیوە لەپێناو بەرژەوەندی دەسەڵاتی حزبەکانیاندا کە ئەم گێژاوە سیاسیە بپارێزن‌و دەوریان هەبێت لەسەر بێئیرادەکردنی خەڵك‌و رێگە بەستنەوە لە هاتنە مەیدانی خەڵك بۆ دەخالەتی راستەوخۆ لە دەسەڵاتی سیاسی‌و دیاریکردنی چارەنوسی خۆیاندا.
ئێستا بەدوای ٢٤ ساڵ لە شکستی سیاسی ئەم حزبانە، وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا ئاستی توڕەیی‌و بێزاری‌و نەفرەت بەجۆرێکە ئەگەری تەقینەوەی سەراسەری جەماوەری بۆ تێك‌وپێك شکاندنی ئەم دەسەڵاتە واقعیەتێکی حاشاهەڵنەگرە، گەر رەوتی ئەم توڕەیی‌و ناڕەزایەتیە ئاراستەکەی نادیار بێت‌و تەنها تۆڵە سەندنەوە بێت لە تاوانەکانی ئەم حزبانەو دەورو دەخالەتی خەڵك دابین نه‌كات لە دەسەڵاتی سیاسیدا، ئاشکرایە کە ئەو قەیرانە دەخاتە ناو دۆخێکی سەخترو نادیارەوە، کە ئەو سەرەکەی دیار نەبێت، هەوڵدان بۆ رێکخستنی ئەو نارەزایەتیانەو رابەری کردنی بە ئامانجی گەیشتنی خەڵك بەدەسەڵات بەرپرسیاریەتێکی گەورەو ئینسانیەو پاراستنی کۆمەڵگەیە لە هەر گێژاو کارەساتێك بەرەوڕووی دەبێتەوە.
بەجۆرێکی تر گەر ئەم مەسەلەیە رۆشنتر بکەینەوە، مەسەلەکە تەنها روخانی دەسەڵاتێکی سیاسی نیە، کە خواستی ئەو خەڵکە بێت یان نەبێت، بەڵکو دابینکردن‌و مسۆگەر کردنی دامەزراندنی دەسەڵاتێکە کە بە دەوری دەخالەتی راستەوخۆی خەڵك سەرپەرشتی بکرێت‌و دابمەزرێنرێت.
هاندانی خەڵك بۆ ناڕەزایەتیەك تەنها بۆ ئەوە بێت ئەم دەسەڵاتە راوبنێت‌و دەری پەڕێنێت، نەك ناتوانێت وەڵام بەم بنبەست‌و قەیرانە بداتەوە، بەڵکو چارەنوسی خەڵك دەخاتە ناوگێژاوێك لە وێنەی لیبیاو سوریا، ئەوە کارێکی نا بەرپرسانەیەو بەرژەوەندی تری لەپشتەوەیە کە دوبارە لە بری دەسەڵاتی کوردایەتی لە بنەماڵەو هێزی میلیشیاو دووئیدارەیی‌و حکومەتی شکستخواردو بگۆڕێ بەدەسەڵاتی مافیاکانی ئیسلامی سیاسی‌و پێنج یا شەش ئیدارەیی.
نارەزایەتیەکانی خەڵکی کوردستان ماف‌و پراتیکی واقعی خەڵكە بۆ رزگار بوون لە ستەم‌و چەوسانەوە، بۆ بەدیهێنانی خۆشگوزەرانی‌و پاراستنی ئازادی، بەعەمەلی کردنەوەی ئەو نارەزایەتیە دەبێت لەپێناو دەستکەوتێکدا بێت کە ئاڵوگۆر بۆ باش بژێوی مسۆگەر بکات نەك زیاتر وێران کردنی ژیانی کرێکاران‌و زەحمەتکێشان. هەر بۆیە پێویستە ناڕەزایەتیەکان رێکخراو بکرێن‌و بە ئامانجی خۆی بگات. دەورو کاریگەریمان لە گەشەسەندن‌و رۆشنکردنەوەو بەسەرکەوتن گەیاندنیدا هەبێت. هەر نارەزایەتیەك، گەورە بێت یان بچوك، ئەگەر ئاسۆکەی رۆشن نەبیت، داواکارییەکانی‌و رێکخستنەکەی رۆشن نەبێت، دەورو جێگەی ئەو کەسانەی رابەرایەتی دەکەن، نەزانن بۆ کوێی دەبەن‌و چۆن بەسەرکەوتنی دەگەیەنن، بەو مانایەی لەهێزی فشارەوە لەسەر دەسەڵات بۆ خۆی پرۆسەی نزیك بوونەوەی خەڵك لە دامەزراندنی دەسەڵاتی سیاسی مسۆگەر نەکات، ئەو کاتە ئەگەری روودانی کارەساتی سامناکتر بەرەوروو دەبینەوە، ناڕەزایەتیەکان تەسلیم بە شکست دەکات.
ئەوە زۆر نابەجێیە، کە هەندێ کەس‌و لایەن بانگەوازی ئازادیخوازی‌و ئینساندۆستی بکەن، یان تەنانەت چەپی‌و کۆمۆنیستی بکەن، بەڵام تەنها ئومێدیان لەسەر ئەوە دادەڕێژن بە هەر قیمەتێك بێت پارتی‌و یەکێتی بڕۆن، ئەوە ئاراستەیەکە، کە ئەزموونەکەیمان بینیوەو زیانەکانی لەئاستی ناوچەکەدا تا ئێستا بەردەوامە.
دەتوانین بپرسین، کە هاتنە مەیدانی خەڵکی بۆ؟ ئایا تەنها لەبەرئەوەیە کێوێك لابەرێت؟ گرێبەستێك وەلا بنێین؟ ئەسڵی هاتنە مەیدانی خەڵك دەبێت بۆ ئەوەبێت، کە شتێکی نوێ دابمەزرێنێت. واتە دامەزراندنی دەسەڵاتی خەڵك بۆ بەرەوپێش بردنی خۆشگوزەرانی‌و ئازادی‌و یەکسانی، بۆ پاراستنی حورمەتی ئینسانی‌و یەکسانی هەمەلایەنەی ژنان‌و پیاوان، دژ بە چەوسانەوەی ئینسان لەسەر ئینسان، بەمانایەك دەسەڵاتی شوراکان، ئەگەر خەڵك نەتوانێت خۆی دەسەڵات بگرێت‌و دایمەزرێنێت، دروست نیە هان بدرێت‌و بهێنرێتە مەیدان. واتە کاتێ خەڵك رادەپەڕێت، پێویستە هۆشداری بدرێت‌و هوشیار بکرێتەوە کە خۆی دەسەڵاتی خۆی دامەزرێنێت‌و خۆی حاکمی خۆی بێت. پێویستی بە بارزانی‌و تاڵەبانی‌و یەکێتی‌و پارتی‌و هیچ کەس‌و لایەنێك نیە کە لەسەرو ئیرادەی خەڵکەوە دەسەڵات بگرن‌و حکومڕانی بکەن.
لە سەرەتای ١٩٩٠دا “رەوتی کۆمۆنیست”و رێکخراوە کۆمۆنیستیەکانی تر، هەموو ئومێدیان ئەوەبوو کە سەدام بڕوخێت، بە هەر شێوەیەك بێت. تەماشا بکەن لە ١٩٩١ەوە ئەوە هەلومەرجی ژیانی خەڵکی ئەم وڵاتەیە. سەدام رۆیشت، بەڵام چی ئاسوودەیی‌و خۆشگوزەرانییەك بۆ خەڵکی هاتە دی؟ دوور نیە، گەر خەڵکی بگەڕێنیتەوە ئەو کاتە، کە رەنگە ئەو کاتەی پێ باشتر بێت. مەبەستم ئەوە نیە، کە بە راستی ئەوەیان باشتر بوو. واتە ئامانج تەنها ئەوە نیە خەڵکی بێتە سەر جادەو دروشمی “بڕوخێ” بەبێ دیارکردنی ئایندەیەکی رۆشن بڵێتەوە. بەڵکو دەبێت خەڵك رێکخراو بێت‌و ئامانجی دروشمەکان‌و روخانی دەسەڵاتێك‌و دەمەزارندنی دەسەڵاتێکی نوێ کە ژیان‌و گوزەرانی مسۆگەر دەکات‌و دەیپارێزێت، رۆشن بێت‌و هاوسەنگی هێز لە توانای جێبەجێ کردنیدا بێت.
نەرێنیترین حاڵەت ئەوەیە کە دەوترێت “تەنها ئەم رژێمە یان ئەو دەسەڵاتە بڕوات ئیتر چی دەبێت باببێت” ئەمە ئەوپەڕی سەرگەردانی‌و سەرلێشیواویە لەبەرامبەر ژیان‌و ئایندەی کرێکارو خەڵکی زەحمەتکێشداو نابەرپرسانەیەو ئاکامەکەشی بە قازانجی دەسەڵاتی بۆرجوازی‌و سەرمایەدارانە.
کاتێك باس لەسەر ئاڵوگۆڕی ریشەییە، بەجیا لەوەی کە دەبێت ئاڵوگۆڕ لە سیستمی پەیوەندیە کۆمەڵایەتی‌و ئابووریەکان رووبدات لە هەمانکاتدا مانای ئەوەیە کە دەبێت ئیرادە بگەڕێتەوە بۆ دەوری خەڵك‌و خەڵك بۆ خۆی بتوانێ خۆی بپارێزێت‌و بەرگری لە حاکمیەتی خۆی بکات‌و دەسەڵاتی شوراکان دامەزرێنێت، نەك لایەنێکی سیاسی بێتە پێشەوەو لە دەرەوەی دەورو ئیرادەی خەڵك بڵێت “دەتان پارێزین”. هیچ هێزێکی سەروخەڵکی پارێزەری خەڵك نیە، لە تەواوی جیهانی سەرمایەداریدا بە دیموکراتیەکان‌و لیبراڵەکان‌و ناسیۆنالیستەکانیان‌و تەنانەت بە ریفۆرمیستەکان‌و سۆشیال دیمکراتیەکانیشەوە، دەوری جدی دەگێڕن کە چۆن خەڵك بێبەش بکەن‌و گۆشەگیر بکەن لە دەسەڵاتی سیاسی‌و لە سیاسەتدا، بۆنموونە هەڵبژاردنی پەرلەمانی رێکدەخەن، لایەنێك هەڵدەبژێردرێ، بەڵام خەڵکی بۆ چوار ساڵ دەچێتەوە ماڵەوەو هیچ دەورو نەخشێکی نیە، مێژووی چەند دەیەی رابردووی ئەوروپاو ئەمریکا بریتیە لەمجۆرە گەمەیە لە دەسەڵاتی بۆرجوازی‌و پاراستنی سەرمایەداری، چونکە خودی ئەم ئاراستەیە بەناوی دیمکراتیەوە بێئیرادەکردنی دەوری خەڵکە، بەم شێوەیە سەرمایەداری دەتوانێت حوکم بکات‌و خۆی بپارێزێت، کە خەڵکی نەیەنە مەیدان‌و کرێکاران شۆرش نەکەن.
هاتنە مەیدانی خەڵك تەنها مەبەست لە هاتنە سەر شەقامەکان یاخود کۆبوونەوە لە ناوەندی شارەکاندا نیە. شیعاردان‌و هاوارکردن نیە، یاخود بەکارهێنانی خەڵك بۆ روخانی دەسەڵاتێکی دیاریکراو نیە، هاتنە مەیدانی خەڵك، بۆ گەڕانەوەی دەورو ئیرادەی خەڵکە بۆ ئاڵوگۆڕی ریشەییە، خەڵکی پێویستی نە بە جمهوریەکانە، نە بە سۆسیال دیموکراتەکەن، نە پارتی‌و یەکێتی‌و نە بە دەعوەو بەعس.
وەک چەند جاری تریش لە ئەدەبیاتی ئێمەدا هەبووە، کە ئاسۆی خەڵك سەربەخۆ بێت‌و دەبێت جیاواز بێت لە ئاسۆی ناسیۆنالیستەکان‌و ئیسلامییەکان. مەسەلەکە تەنها لەباری ئایدیۆلۆژیەوە نیە، چونکە ئامانجی ئەوان باڵادەستی حزبەکانیانە، دروستکردنی موقەدەسات‌و سەرۆکەکانە. وا لە خەڵکی دەکەن، کە کەسێك بپەرستێت، ئاسۆی ناسیۆنالیستی‌و ئیسلامی دروست ئەمە دروست دەکەن تا سیستمی سەرمایەداری موقەدەس بکەن‌و بیپارێزن. ئاسۆیەك کە لایەنەکانی تری بۆرژوازیش لە لیبراڵ‌و دیموکراتیەکان رەواجی پێ ئەدەن بۆنموونە پارەو کاری بەکرێ‌و سەرمایە موقەدەس دەکەن، یاخود کارگەو شوێنی کاری مرۆڤەکان موقەدەس دەکەن. هەر یەکەیان بە شێوازێك حاکمیەتی پەیوەندیەکانی سەرمایەداری دەپارێزن.
خەڵک بتوانێت دەسەڵات‌و کاریگەری بەردەوامی هەبێت. ئەمە مانای رزگاربوونی خەڵکەو پێویستە کار لەسەر ئەمە بکرێت. هاتنە مەیدانی خەڵك تەنها بە مانای کۆبوونەوە لە ناوەندی شارەکاندا نیە. رەنگە ئەوە نموونەیەك بێت، بەڵام بۆ گرتنە دەستی دەسەڵاتی خەڵکی، لە گەڕەکەکان‌و شوێنی ژیان‌و کاری خەڵکییەوە دەست پێ دەکرێت.
هێزێکی تر
هەلومەرجی سیاسی ئێستای کوردستان بەگشتی ئەوەمان نیشان ئەدات کە ئەم گێژاوە سیاسیەو شکست‌و بنبەستی دەسەڵاتی حکومەتی حزبەکانی کوردایەتی لە بازنەیەکی داخراودا دەسوڕێتەوەو رێگە چارەیەکی عەمەلی‌و گونجاو ناتوانن بگرنەبەر تا ئەم قەیرانە بە ئاکامێك بگەیەنن، هەروەها ئەم واقعیەتە لە سەرەتای جەنگی کەنداوەوە لە گەڵیا بەرەوروون‌و پرۆسەی گرتنە دەستی دەسەڵاتی سیاسیان وەك هێزی میلیشیا لە چوارچێوەی هەمان گێژاو و بنبەستی سیاسیدا بووەو درێژەیان پێداوە، بەگوێرەی ئاڵوگۆڕەکان لە هاوکێشەی سیاسی لە ناوچەکەدا خۆیان گونجاندووە.
دوای ٢٤ساڵ لە دەسەڵاتی میلیشیایی‌و دوئیدارەیی‌و گەندەڵی‌و قۆرخ کردنی سەروەت‌و سامانی کوردستان‌و کەڵەکە کردنی سەرمایەی بێشومار لە دەستی سەرمایەداران‌و بەرپرسە حزبیەکاندا، تا گەیشتن بە ئاستێك لە قەیرانی ئابوری‌و سیاسی کە لە راوەستان‌و چاوەڕوانیدان لەبەرامبەر کێشمەکێشی وڵاتانی ناوچەکەو جیهاندا، ئایندەی دەسەڵاتی سیاسی خۆیان‌و چارەنوسی خەڵکی کوردستانیان خستۆتە بەردەم قەدەری یەکلایی بوونەوەی ئەو کێشمەکێشانەوە، لەلایەك ئاستی بێئومێدی‌و نەفرەت‌و بێزاری خەڵکیش چۆن ئەم واقعە وەڵام ئەداتەوە نارۆشنە، لەلایەکی تریشەوە رودانی سیناریۆی جیاوازو کارەساتبار تا ئەوکاتەی ئەم قەیرانە دەگوزەرێ بەشێکی تاڵی ژیانی خەڵکی کوردستانە، بەمانایەك لەبەرامبەر ئەم واقعیەتە نالەبارەدا پێویستە هێزی تر بێتە مەیدان‌و رێگای تر بگیرێتە بەر.
ئەوەی پێویستە ئاماژەی پێ بدەین، کێشەکە لەسەر ئەوە نیە بۆ ئەو هێزەی تر کە دەبێت بێتە مەیدان وەڵام بەم قەیران‌و شکست‌و بنبەستە بداتەوە، بەڵکو دەبێت ئەو بنەمایانەی هۆکاری ئەم قەیران‌و کارەساتانەن هەڵیانوەشینێت‌و پاکیان بکاتەوە، کە پەیوەندی کارو سەرمایەیە، ئەوە ناکۆکیەکانی کۆمەڵگەی سەرمایەداریە کە سەرچاوەی تەواوی دەردی سەری‌و بەڵاکانە بەسەر خەڵکەوە، تەنها رێگا بۆ هەڵوەشانەوەی پەیوەندیەکانی سیستمی سەرمایەداریش شۆرشی کرێکاریە، تا رەوتی ژیانی کۆمەڵگە نەگات بەوەی کە ئەم هێزە لە خەباتی چینی کرێکار بێتە مەیدان‌و دەوری سەرەکی بگێڕێت لەناو شانۆی سیاسی‌و کێشمەکێشی رەوتە کۆمەڵایەتیەکانداو هاوکێشەی سیاسی بە قازانجی چینی کرێکارو خەڵکی زەحمەتکێش‌و ئازادیخوازان بگۆڕێت‌و دەسەڵاتی بۆرجوازی کۆتایی پێ نەهێنێت، ئەم قەیران‌و بنبەسەتە بە جیا لەوەی مایەی ماڵوێرانی‌و دەردی سەریەو ژیانی خەڵکی دادەڕمێنێ، رەوتە کۆمەڵایەتی‌و سیاسیەکانی بۆرجوازی دەسەڵاتی سیاسیان بەردەوامی پێ ئەدەن‌و سیستمی سەرمایەداری بە ناکۆکی‌و قەیرانەکانیەوە دەپارێزن.
ئەوە تەنها شۆرشی کۆمەڵایەتی چینی کرێکارە ئاڵوگۆڕی ریشەیی فەراهەم دەهێنێت‌و دنیایەکی باشتر لە ئازادی‌و یەکسانی دەکاتە چارەنوسی مرۆڤایەتی، دەوری رابەری بۆ ئەم شۆڕشەو دامەزراندنی کۆمەڵگەی سۆشیالستی لە گرەوی حزبی کۆمۆنیستی کرێکاریدا کە ئامرازی خەباتی چینی کرێکارە بۆ شۆرشی سۆسیالستی.
ئەو هێزەی تر کە پێویستە بێتە مەیدان‌و کۆتایی بەم کارەسات‌و نەهامتیانە بهێنێت، بەهێزبوونی حزبی کۆمۆنستی کرێکاریەو هاتنە مەیدانیەتی لە ناوجەرگەی نارەزایەتیەکانی کرێکاران‌و زەحمەتکێشانەوە.
ئەو هێزەی کە بە ئاسۆی شۆڕشی سۆشیالستی‌و رێکخستنی خەباتی کرێکاران بۆ ئەو شۆڕشە دێتە مەیدان، هەر ئەو هێزە دەتوانێ خەڵکی کوردستان لە گێژاو و دەردی سەری‌و کارەساتانە رزگار بکات، ئەو هێزەیە دەتوانێ نارەزایەتیەکانی خەڵك رێکبخات‌و رابەرایەتی بکات‌و ئومێدو ئەلتەرناتیف بێت‌و کۆتایی بە چاوەڕوانیەکان بهێنێت.
سەربەخۆیی کوردستان‌و دامەزراندنی دەوڵەت
بەدوای جەنگی کەنداودا وەك پارێزەری ئۆردوگایەك‌و دانەبڕانی چارەنوسی کوردستان بە حکومەتی عێراقەوە، حزبەکانی کوردایەتی دەسەڵاتی سیاسی خۆیان دامەزراندو کوردستانیان خستە ژێر دەسەڵاتی حزبەکانیان‌و هێزە میلیشیاکانیانەوە. بەڵام لەسەر بنەمای هەلومەرجی سیاسی ئەو کاتەو کردنی کوردستان بە ئۆردگایەك بۆ دانیشتوانەکەی‌و جێگاورێگای حکومەتی حزبی بەعس وەك حکومەتێکی ناسیۆنالست فاشستی عەرەبی‌و ناسینی عێراق بە بەشێك لە وڵاتانی عەرەبی، کۆمۆنیزمی کرێکاری ئەو تەرحەی هێنایە پێشەوە کە لە رێگای ریفراندۆمێکی گشتیەوە بڕیار لەسەر چارەنوسی کوردستان بدرێت بۆ جیابوونەوە لە عێراق‌و دامەزراندنی حکومەتێکی سەربەخۆی سکولارو غەیرە قەومی، ئەم تەرحە وەڵامێکە بۆ ڕزگارکردنی خەڵکی کوردستان لە ژیانی ئۆردوگایی‌و مەترسیەکانی حکومەتی بەعس‌و لەهامانکاتدا گەڕانەوە بۆ دەورو ئیرادەی خەڵك لە دیاریکردنی چارەنوسی خۆیانداو دەربازبوون لە ناجێگیری‌و گێژاوی سیاسیدا.
ئەوەی پێویستە ئاماژەی پێبکرێت، هەروەك لەنێو قسەکانی پێشوتردا باسمان کرد، حزبەکانی کوردایەتی لە ٢٤ساڵی دەسەڵاتی سیاسیاندا لەپێناو بەرژوەندیە سیاسی‌و ئابوریەکانیاندا هەلومەرجی سیاسی کوردستانیان نەك لەناو ئەو گێژاوە سیاسیەدا راگرتووە، بەڵکو بەهیچ جۆرێك بە تەنگ دابینکردن‌و فەراهەم هێنانی دەرهێنانی کوردستاندا نەبوون لە ناو ئەو گێژاوە سیاسیەدا، بەمانایەك بەجیا لەو ئاڵوگۆڕانەی بەسەر هەلومەرجی سیاسی لە ناوچەکەو کوردستاندا هاتووە، بەڵام هەمان ناجێگیری‌و گێژاوی سیاسی‌و شەڕو کێشمەکێشی هێزە ئیسلامی‌و تائفی‌و قەومیە میلیشیاکاندا لە عێراق‌و کوردستانداو نائارامی سیاسی‌و کێشمەکێشی حکومەتی هەرێم‌و حکومەتی ناوەند، لە ئێستاشدا هەمان تەرحی جیابوونەوەی کوردستان‌و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ رێگای دەرکێشانی خەڵکی کوردستانە لەو کارەسات‌و بەڵاو دەردی سەریانە.
