کورته‌‌ مێژووی ڕۆژی جیهانی ژنان…

شەماڵ عەلی…

ڕۆژی جیهانی ژنان له‌ سه‌رده‌میکدا ده‌رکه‌وت که‌ ڕۆژگاری قه‌یرانی گه‌وره‌‌و هه‌ڵچوونی کۆمه‌ڵایه‌تی‌ بوو، ئه‌م ڕۆژه‌ له‌ ئامیزی جووڵانه‌وه‌ی شۆڕشگێڕانه‌ی کرێکاران‌و خه‌باتی جه‌ماوه‌ری کرێکاران بۆ به‌دیهێنانی ژیانێکی باشتر‌و جیهانێکی باشتر له‌دایک بوو. هه‌ربۆیه‌ ئه‌م ڕۆژه‌ هه‌ڵگری مانای گه‌وره‌ی ناڕه‌زایه‌تی‌و خه‌باتی سیاسیه‌. هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه‌ له‌ وڵاته‌ پیشه‌سازیه‌ گه‌وره‌کاندا ژنان به‌ ژماره‌ی زۆر هاتنه‌ مه‌یدانی کارکردن‌و بوونه‌ کارگه‌ری به‌ کرێ. کاری ژنان تایبه‌ت بوو، پیشه‌سازی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ شوره‌یه‌کی له‌ جیاکردنه‌وه‌و هه‌ڵاواردنی جنسی به‌سه‌ر کرێکارانی ژندا داسه‌پاندبوو، کاری ژنان به‌ زۆری له‌ مه‌یدانی ڕستن‌و چنین‌و جل‌وبه‌رگ قه‌تیس هێڵرابوو، ژنان ته‌نانه‌ت له‌ چاو پیاوانی کرێکاریشدا له‌و سه‌رده‌مه‌دا، کرێیان له‌ خوارتر‌و هه‌ل‌ومه‌رجی کارکردنیان دۆزه‌خی تر بوو.

هاتنه‌مه‌یدانی ژنان بۆ کارکردن هاوکات بوو له‌گه‌ڵ په‌ره‌گرتنی جووڵانه‌وه‌ی کرێکاریی‌و پێکهاتنی ئیتیحادیه‌ کرێکارییه‌ گه‌وره‌کان‌و په‌ره‌گرتنی خه‌باتی ئابووری‌و سیاسی کرێکاران. له‌ هه‌مان کاتدا له‌ هه‌موو وڵاتانی ئه‌وروپا‌و ئه‌مریکا جووڵانه‌وه‌ی ژنان، ژنان له‌ هه‌موو چین‌و توێژه‌کان بۆ مافی ده‌نگدان په‌ره‌ی ده‌گرت، هه‌ل‌ومه‌رجی تازه‌‌و هاتنه‌ مه‌یدانی ژنان بۆ کار‌و به‌شداری له‌ ژیانی ئابووری‌و کۆمه‌ڵایه‌تی دیادره‌یه‌کی نوێ بوو به‌ره‌وڕووی ئه‌و قەید‌وبه‌ندانه ده‌بووه‌وه‌ که‌ بێمافی سیاسی به‌سه‌ر ژناندا سه‌پاندبوو.

بیرۆکه‌ی کردنی 8 ی مارس به‌ ڕۆژی جیهانی ژنان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌و خۆپیشاندانه‌ی که‌ ژنانی کرێکار له‌ نیویۆرک له‌م ڕۆژه‌دا له‌ ساڵی 1857 بۆ ناڕه‌زایه‌تی ده‌ربڕین به‌رامبه‌ر هه‌ل‌ومه‌رجی کاریان به‌ڕێیان خست. ئه‌م خۆپیشاندانه‌ کریکارانی جل‌وبه‌رگ ئه‌نجامیاندا که‌ له‌گه‌ڵ سه‌رکوتی پۆلیس ڕووبه‌ڕوو بوو بڵاوه‌ی پێکرا. له‌ مانگی ئۆگۆستی ساڵی 1907 پێشنیاری خۆپیشاندانی ساڵانه‌ بۆ داکۆکی له‌ ژنانی کرێکار‌و مافه‌کانی ژنان له‌ لایه‌ن ڕابه‌رێکی سۆشیالیستی ژن، کلارا زیتکینه‌وه له‌ کۆبوونه‌وه‌یه‌کی گروپی ژنانی سۆشیالیستی سه‌ر به‌ ئه‌نته‌رناسیۆنالی دووه‌م پێشکه‌ش کرا. ساڵی 1908 ‌ ژنانی سۆشیالیستی ئه‌مریکا له‌ 8 ی مارسدا یه‌که‌مین ڕۆژی ژنانیان به‌ خۆپیشاندانێکی فراوان ڕاگه‌یاند، ساڵی دوای ئه‌و، واته‌ 1909 له‌ 28 ی فه‌بریوه‌ریدا هه‌زاران ژن له‌ گه‌ڕه‌کی مانهاتنی شاری نیویۆرک له‌م ڕۆژه‌دا ڕێپێوانیان کرد. ئه‌م خۆپیشاندانه‌ به‌ دوای مانگرتنێکی گه‌وره‌و شکۆداری کرێکارانی ژن له‌ نیویۆرکدا هات که‌ تیایدا زیاتر له‌ 20 هه‌زار کرێکار ده‌ستیان له‌کار کێشایه‌وه‌‌و بۆ ماوه‌ی زیاتر له‌ 14 هه‌فته‌ سه‌ره‌ڕای فشار‌و ده‌ستگیرکردن‌و ڕاونان، مانگرتنه‌که‌ درێژه‌ی پێدرا.

پێشنیارەکەی کلارا زیتکین له‌گه‌ڵ نیازی وه‌فدی ژنانی سۆشیالیستی ئه‌مریکا بۆ کۆنفرانسی ژنان که‌ له‌لایه‌ن ئه‌نته‌رناسیۆناڵی دووه‌م له‌ کۆپنهاگن له‌ ساڵی 1910دا به‌سترا یه‌کی گرته‌وه‌‌. له‌م کۆبوونه‌وه‌یه‌دا له‌سه‌ر پێشنیاری کلارا زیتکین بڕیاردرا که‌ هه‌موو ساڵێک له‌ هه‌موو وڵاته‌کان له‌ ڕۆژێکی دیاریکراودا خۆپیشاندان‌و ئاکسیۆن به‌ڕێبخرێت‌و خواسته‌کانی ژنانی کرێکار له‌ ناو ئه‌وانه‌شدا مافی ده‌نگدان بۆ ژنانی کرێکار به‌رزبکرێته‌وه‌، ئه‌م بڕیاره‌ له‌ لایه‌ن 100 هه‌ڵسوڕاوی سۆشیالیستی ژن که‌ له‌ 17 وڵاته‌وه‌ هاتبوون پشتگیری کرا. ساڵی دوای ئه‌و، واته‌ 1911 ڕۆژی 19ی مارس وه‌ک ڕۆژی جیهانی ژنان له‌ وڵاته‌کانی ئه‌ڵمانیا‌و نه‌مسا‌و سویسرا‌و دانیمارک یاد کرایه‌وه‌. هه‌ڵبژاردنی ئه‌م رۆژه‌ به‌و بۆنه‌یه‌وه‌ بوو که‌ پاشای پروسیا (یه‌کێک له‌و میرنشینانه‌ی که‌ دواتر له‌ پاڵ چه‌ند میرنشینی تر ئه‌ڵمانیای لێ پێکهات) له‌ ساڵی 1848 به‌ڵینێکی به‌جێنه‌هینراوی به‌ ژنان دا که‌ مافی ده‌نگدانیان له‌ په‌رله‌ماندا هه‌بێت.

چه‌ند ڕۆژ دوای ئه‌و یادکردنه‌وه‌ی ڕۆژی جیهانی ژنان،‌ ڕووداوێکی دڵته‌زێن‌و له‌یادنه‌چوو کێشه‌ی ژنانی کرێکار‌و ڕابردووی خه‌بات‌و جووڵانه‌وه‌ی ژنانی کرێکاری ئه‌مریکا هێنده‌ی تر به‌رجه‌سته‌ کرده‌وه‌‌و خه‌باتی له‌م مه‌یدانه‌دا چه‌ند به‌رابه‌ر گه‌رمتر کرد. ئه‌و ڕووداوه‌ش سووتانی 146 کرێکاری ژن له‌ کارگه‌ی جل‌وبه‌رگی ترایه‌نگڵ بوو له‌ نیویۆرک.ئه‌م ڕووداوه‌ که‌ له‌ مێژووی شاری نیویۆرکدا هه‌تا 11ی سه‌پته‌مبه‌ری 2001، گه‌وره‌ترین‌و تراجیکترین ڕووداوی شوێنی کار بوو. ڕۆژی 25 ی مارسی ساڵی 1911 له‌ کارگه‌یه‌ک که‌ هه‌موو شتێک تیایدا بۆ کاره‌سات ئاماده‌ بوو، ڕووی دا. خاوه‌نکارانی ئه‌م کارگه‌یه‌ ساڵیک له‌وه‌وبه‌ر به‌دوای مانگرتنی سه‌رکه‌وتووانه‌ی ناسراو به‌ ڕاپه‌ڕینی 20 هه‌زاریی ڕازی نه‌بوون کۆنتراکت له‌گه‌ڵ ئیتیحادیه‌ی ژنانی کرێکاری جل‌وبه‌رگ ئیمزا بکه‌ن. ناو ئه‌م کارگه‌یه‌ پڕ بوو له‌ قوماش که‌ زۆر خێرا ده‌کرا گڕ بگرن، مه‌کینه‌کانی دروومان که‌ به‌کارده‌هێنران سه‌رچاوه‌یه‌کی مه‌ترسی به‌رده‌وامی پزیسکی کاره‌بایی سوتێنه‌ر بوون، هه‌ندێک له‌ کرێکاران‌و پاسه‌وانانی پیاوی ناو ئه‌م کارگه‌یه‌ جگه‌ره‌یان ده‌کێشا‌و بۆ ڕووناکی له‌ زۆر شوێنی ئه‌م کارگه‌یه‌دا سوود له‌ لۆکس وه‌رده‌گیرا، خاوه‌نکاره‌کان به‌ ناو بۆ ڕێگاگرتن له‌ پاوس‌و پشووی مۆڵه‌ت نه‌دراو ده‌رگاکانی به‌شه‌کانی کارگه‌یان له‌سه‌ر کرێکاره‌کان داده‌خست‌و بێده‌ربه‌ستیه‌کی گه‌وره‌یان بۆ فه‌راهه‌مکردنی شوێنی ده‌ربازبوون له‌ کاتی ئاگرکه‌وتنه‌وه‌دا، نیشاندابوو.

کاتێک ئاگر له‌ قاتی هه‌شته‌می کارگه‌که‌دا که‌وتبووه‌وه‌، قاتی ده‌هه‌م که‌ خاوه‌نکاره‌کانی لێبوون‌و کرێکارانی قاتی هه‌شته‌‌م زوو ئاگاداری مه‌ترسیه‌که‌ بوبوون، به‌ڵام ئاگاداریی پێویست به‌ کرێکارانی قاتی نۆهه‌م نه‌درابوو، خاوه‌نکاره‌کان‌و به‌شێک له‌ کارمه‌نده‌کان له‌ قاتی ده‌هه‌مه‌وه‌ چووبوونه‌ سه‌ربان‌و ده‌رچوبوون، ئه‌وانه‌ی قاتی هه‌شتیش فریای خۆده‌ربازکردن که‌وتبوون، به‌ڵام کرێکاران له‌ قاتی نۆهه‌م بوون، یان له‌ نێو دوکه‌ڵ‌و بڵێسه‌ی ئاگر گڵ‌وکۆیان دامرکابوو، یاخود به‌ ناچار له‌ په‌نجه‌ره‌کانه‌وه‌ خۆیان هه‌ڵدابووه‌ خواره‌وه‌‌و 62 که‌سیان به‌م جۆره‌ گیانیان له‌ ده‌ستدابوو. به‌ گشتی 146 کرێکار که‌ به‌شی هه‌ره‌زۆریان کچۆڵه‌ی کرێکاری کۆچکردوو بوون گیانیان له‌ ده‌ستدا. هه‌فته‌یه‌ک دوای ئه‌م ڕووداوه‌ له‌ نێوان 80-100 هه‌زار که‌س له‌ ڕێپێوانێکی ماته‌مه‌ینی‌و ناڕه‌زایه‌تی به‌ بۆنه‌ی ئه‌م ڕووداوه‌وه‌ له‌ شه‌قامه‌کانی نیویۆرک به‌شدارییان کرد.

خاوه‌نکارانی ئه‌م کارگه‌یه‌، له‌ حاڵێکدا که‌ بێده‌ربه‌ستی‌و بێباکیان به‌ ژیانی کرێکاران ئاشکرابوو، له‌ دادگای له‌ تۆمه‌تی قورس بێتاوانکران‌و ته‌نها سزایه‌کی مالی زۆر که‌م دران‌. بۆ هه‌ر کرێکارێک که‌ گیانی له‌ ده‌ست دابوو، 75 دۆلار سزا دران که‌ ده‌بوو بیده‌ن به‌ که‌س‌وکاری کرێکاران، به‌ڵام له‌ به‌رامبه‌ردا نزیکه‌ی 60 هه‌زار دۆلاریان له‌ بری خه‌ساره‌تی کارگه‌که‌یان له‌ کۆمپانیای بیمه‌ وه‌رگرت که‌ ده‌یکرده‌ زیاتر له‌ 400 دۆلار له‌ به‌رامبه‌ر هه‌ر کرێکارێکی کوژراودا. شایانی باسه‌ که‌ تا ئه‌مڕۆش ئاشکرا نه‌بووه‌ که‌ ئایا ئاگرکه‌وتنه‌وه‌که‌ پێشهاتێکی نه‌خوازراو بووه‌، یاخود به‌ ده‌ستی ئه‌نقه‌ست کراوه‌.

ئه‌م ڕووداوه‌ کێشه‌ی ژنانی کرێکاری له‌ ئاستێکی زۆر فراواندا ناساند‌و سه‌رنجی ئیتیحادیه‌ کریکاریه‌کان‌و ڕای گشتی بۆ بایه‌خدان به‌م کێشه‌یه‌ ڕاکێشا. له‌ دوای ئه‌و ڕووداوه‌وه‌ هه‌موو 8 ی مارسێک یادی ئه‌و کاره‌ساته‌ جه‌رگبڕه‌ ده‌کرێته‌وه‌.‌ ساڵی 1913 ڕۆژی جیهانی ژنان له‌ جیاتی 19 مارس گواسترایه‌وه‌ بۆ 8 ی مارس‌و له‌ گه‌لێک وڵاتی ئه‌وروپا ئه‌م ڕۆژه‌ به‌ ڕێپێوانی گه‌وره‌ یادکرایه‌وه‌، خواستی ڕێپێوانه‌کان له‌ پاڵ خواسته‌ ئه‌سڵیه‌کانی ژنانی کرێکار خواستی ئاشتی‌و ڕیگاگرتن له‌ شه‌ڕیشی بۆ زیادکرا. ئه‌م ڕێپێوانانه‌ له‌سه‌روو به‌ندی خۆئاماده‌کردنی ده‌وڵه‌ته‌کان‌و سوپاکانی سه‌رمایه‌دارانی دنیا بۆ شه‌ڕ سازدرا، هه‌ر بۆیه‌ خه‌سڵه‌تی دژی جه‌نگ‌و خواستی ئاشتی تیایدا زۆر به‌رجه‌سته‌ بوو.

ساڵی 1917 8 ی مارس له‌ ڕووسیا، که‌ به‌ پێی رۆژمێرری کۆنی ڕوسیا (ڕۆژژمێری جولیانی) ده‌که‌وته‌ دوواین یه‌کشه‌ممه‌ی مانگی شوبات‌و ڕێکه‌وتی 23 ی مانگ بوو، ڕێپێوانیکی گه‌وره‌ی ژنان له‌ شاری پیترسبۆرگ ئه‌نجامدرا‌. ئه‌م ڕێپێوانه‌ که‌ بۆ داواکردنی مافی ده‌نگدان‌و خواسته‌کانی ژنانی کرێکار بوو له‌ بارودۆخیکی زۆر تایبه‌ت به‌ڕێوه‌ چوو، سه‌رما‌و برسێتی ته‌نگی به‌ خه‌ڵک هه‌ڵچنیبوو، توڕه‌یی له‌ جه‌نگ‌و درێژه‌کێشانی له‌ پاڵ ئه‌و بارودۆخه‌دا خه‌ڵكی هێنابووه‌ جۆش‌و خرۆش‌. هه‌ربۆیه‌ ڕێپێوانی 8 ی مارس بوه‌ سه‌ره‌تای فراوانبوونه‌وه‌ی ناڕه‌زایه‌تیه‌کان‌و سه‌ره‌نجام دوای هه‌فته‌یه‌ک تزار ده‌ستبه‌سه‌ر کرا‌و ده‌سه‌ڵاتی لێ سه‌ندرایه‌وه‌. به‌م جۆره‌ش 8 ی مارسی 1917 له‌ ڕوسیا بووه‌ یه‌که‌مین هه‌نگاوی ئه‌و شۆڕشه‌ی که‌ به‌ شۆرشی شوباتی 1917 ناسراوه‌، که‌ دواتر خودی ئه‌م شۆڕشه‌ش بووه‌ سه‌کۆی شۆڕسی مه‌زنی ئۆکتۆبه‌ر.له‌ دوای شۆڕش به‌ هه‌وڵی ئه‌لکساندرا کۆلۆنتای که‌ یه‌کێک له‌ هه‌ڵسوڕاوانی ناسراوی جووڵانه‌وه‌ی ژنان بوو و یه‌که‌مین وه‌زیری ژن بوو، ده‌سه‌ڵاتی سۆڤێتی له‌ ڕوسیا 8 ی مارسی وه‌ک ڕۆژێکی پشووی ڕه‌سمی ڕاگه‌یاند، به‌ڵام به‌ کرده‌وه‌ له‌ 1965 به‌ دواوه‌ بووه‌ ڕۆژی پشوو کارنه‌کردنی گشتی له‌ یه‌کێتی سۆڤیه‌تدا.

به‌ بۆنه‌ی یادی 50 ساڵه‌ی ڕاگه‌یاندنی ڕۆژی جیهانی ژنان ساڵی 1960 729 نوینه‌ر له‌ 73 وڵاته‌وه‌ له‌ کۆپنهاگن کۆبوونه‌وه‌‌و له‌م کۆنفرانسه‌دا ڕاگه‌یاندنێک بۆ پشتیوانیکردن له‌ مافه‌ سیاسی، ئابووری‌و کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانی ژنان په‌سه‌ند کرا. له‌ ساڵی 1975 که‌ وه‌ک ساڵی جیهانی ژنان ڕاگه‌یه‌نرابوو، نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان ده‌ستی کرد به‌وه‌ی که‌ هه‌موو ساڵیک 8 ی مارس وه‌ک ڕۆژی جیهانی ژنان یادبکاته‌وه‌.

ئه‌مڕۆ 8 ی مارس له‌ زۆربه‌ی هه‌ر زۆری وڵاته‌کانی جیهان یاد ده‌کریته‌وه‌‌و له‌م ڕۆژه‌دا یان له‌ ڕۆژه‌ پشووه‌کانی نزیک به‌م ڕۆژه‌ ڕیپێوان‌و خۆپیشاندان‌و کۆر‌و کۆبوونه‌وه‌ی جۆربه‌جۆر به‌رپا ده‌کرێت. به‌ڵام 8 ی مارس ته‌نها له‌ 30 وڵاتی دنیا پشووی ڕه‌سمیه‌.نزیکه‌ی 100 ساڵ دوای ڕاگه‌یاندنی 8 ی مارس هیشتا له‌گه‌لێک جێگا‌و وڵاتی دنیادا ژنان بێبه‌شترین‌و ژێرده‌سته‌ترین توێژه‌کانی کۆمه‌لگاکان پیک ده‌هینن، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ژنان له‌مرۆی دنیادا له‌ چاو 100 ساڵ به‌ر له ‌ئێستا له‌ گه‌لێک ماف‌و ئازادی به‌هره‌مه‌ند بوون‌و له‌ هه‌ندێک له‌ ووڵاتان‌ یه‌کسانی ته‌واوی حقوقی‌و سیاسیان له‌گه‌ڵ پیاواندا به‌ده‌ستهێناوه‌‌.

ڕه‌وه‌ندی 8 ی مارس‌و میژووی جێکه‌وتنی ئه‌م ڕۆژه‌ میژووی خه‌بات‌و به‌ره‌نگاریی جووڵانه‌وه‌ی کرێکاریی‌و ئازادیخوازیه‌. له‌ مانگرتن‌و ڕیپیوانی ژنانی کرێکاره‌وه‌ له‌ سه‌ده‌‌و نیوێک له‌مه‌وبه‌ره‌وه‌، به‌ قۆناغه‌ گرنگه‌کانی وه‌ک ڕووداوی ئاگرکه‌وتنه‌وه‌ی ئه‌مریکا‌و خۆپیشاندانی 8 ی مارسی 1917، 8 ی مارس نیشانه‌و جێپه‌نجه‌ی خه‌باتی شکۆداری‌ کرێکاران‌و سۆشیالیسته‌کانه‌ به‌ مێژو و فه‌رهه‌نگی به‌شه‌ریه‌ته‌وه‌‌.