hkkurdistan
نووسینی: شوانە حەسەن
هه‌رچه‌نده چه‌وساندنه‌وه‌ی ژنان مێژوویه‌كی دوور و درێژی هه‌یه، به‌ڵام من لێره‌دا مه‌به‌ستی ئه‌وه‌م نییه چه‌وساندنه‌وه‌ی ژنان قۆناغ به قۆناغی مێژوو به‌سه‌ر بكه‌مه‌وه، ته‌نیا ده‌مه‌وێت ئاوڕدانه‌وه‌یه‌كی خێرا له‌مێژووی مرۆڤایه‌تی بده‌ین و سه‌رنجی ئه‌وه بده‌ین چه‌وساندنه‌وه‌ی ژنان ڕابردوویه‌كی درێژی هه‌یه، سه‌ره‌ڕای چه‌وساندنه‌وه‌ی كۆیله و كه‌مینه و بێ هێزه‌كان له‌لایه‌ن خاوه‌ن هێز و ده‌سه‌ڵاتداره‌كان، چه‌وسانه‌وه‌ی ئایینه كه‌مینه‌كان له‌لایه‌ن په‌یڕه‌وانی ئایینی زۆرینه، چه‌وساندنه‌وه نه‌ته‌وه ژێرده‌سته‌كان له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌سته‌وه له كۆمه‌ڵگەی مرۆڤایه‌تیدا به‌رده‌وام هه‌بووه، به‌ڵام درێژترین و سه‌ختترین چه‌وساندنه‌وه له‌مێژووی مرۆڤایه‌تیدا چه‌وساندنه‌وه‌ی ژنانه له‌لایه‌ن چینە باڵادەستەکان و پیاوی هاوڕه‌گه‌زی خۆیه‌وه، سته‌م و چه‌وساندنه‌وه بارێكی قورس بووه به‌سه‌رشانی ئاده‌میزاده‌وه، له‌به‌رئه‌وه نه‌یتوانیوه بۆ هه‌میشه به‌بێ ده‌نگی و قبوڵكردنی ئه‌و چه‌وساندنه‌وه‌یه بمێنێته‌وه، له‌م سۆنگه‌یه‌وه چه‌ندین بزوتنه‌وه و ڕاپه‌ینی فراوان له قۆناغه‌كانی مێژوودا سه‌ری هه‌ڵداوه، ئه‌گه‌رچی ژنان فراوانترین چین و توێژی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی بوون و درێژترین چه‌وساندنه‌وه له‌سه‌ر ژنان بووه، بەڵام بەبەراورد بە بزوتنەوە سیاسیەکان و کۆمەڵایەتیەکانی تر ڕاپه‌ڕین و جوڵانه‌وه‌یه‌كی ژنان دژی چه‌وساندنه‌وه‌ی خۆیان له‌مێژووی دووردا کەمتر به‌رچاو دەكه‌وێ، ئه‌مه‌ش چه‌ند تایبه‌تمه‌ندیه‌كی خۆی هه‌یه، له‌لایه‌ك پێكهاته‌ی مه‌عنه‌وی و سایكۆلۆژی ژنان نه‌یتوانیوه توندوتیژی ئه‌وه‌نده بنوێنێ چه‌وسێنه‌ری خۆی به‌رزه‌فت بكا یان هه‌ر نه‌بێت چالاكیه‌كانی سست بكات و توانای چه‌وساندنه‌وه‌ی لاواز بكات، له‌لایه‌كی تر ئه‌و ئه‌ركه‌ی ژنان په‌یوه‌ندی به لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تی و پێكهاته‌ی خێزانی و سۆزداری كه‌سایه‌تیه‌وه هه‌یه، له‌گه‌ڵ ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ری كه بووه‌ته هۆی چه‌وساندنه‌وه‌ی، ئه‌وه‌ی بڕستی ئافره‌تی بڕیوه و هێز و توانا و قه‌ڵه‌می ده‌ستوپێی ژنانی شكاندووه ئه‌وه‌یه بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌م كاره ده‌بێت نەک تەنها رووبەروووی دەسەڵاتی چینی زاڵی کۆمەڵ، بەڵکو رووبەرووبووە لەگەڵ کەلتوری داسەپێنراوی ئەم چیینە بەسەر باوک و براو مێرد و دەوروبەرەکەشیدا.
له‌سه‌رده‌می سه‌رهه‌ڵدان و ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی دانیشتوانی ناو سنووری ده‌وڵه‌تی ئیسلامی زۆربه‌ی هه‌ره زۆریان موسڵمان بوون به ئێستاشه‌وه، كاریگه‌ری جێبه‌جێ‌كردنی بنه‌ماكانی شه‌ریعه‌تی ئیسلامی له‌سه‌ر پرسی ژنان ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه به‌وانه‌شه‌وه ئایینی ئیسلامیان وه‌ك دینی ڕه‌سمی خۆیان قبوڵ نه‌كردووه و موسڵمان نه‌بوون، ئه‌مه‌ش له دوای قۆناغی خه‌لافه‌تی ڕاشیدین دۆخێكی ئاڵۆز و كێبه‌ركێ و گومان هاته ئاراوه، یه‌كێك له‌و كێشانه ده‌رباره‌ی مافه‌كانی ژنان بوو، له‌چوارچێوه‌ی هه‌ر پێنج مه‌زهه‌به سه‌ره‌كیه‌كه‌ی ئیسلام كه‌وتنه لێكدانه‌وه و شیكردنه‌وه‌ی مافه‌كانی ژنان و تائێستاش بنه‌مای یاسا و فتواكانی دینی له‌سه‌ر بنچینه‌ی ئه‌و مه‌زهه‌بانه په‌یڕه‌و ده‌كرێت. سه‌ره‌ڕای ئه‌م مه‌زهه‌بانه‌ش فتوای پیاوانی ئایینی و تێكه‌ڵكردنی داب و نه‌ریتی خێڵه‌كی بوون به بنه‌مای ئاین بۆ له‌قاڵب دانی مافه‌كانی ژنان، له‌لایه‌كی دیكه‌ش به‌هۆی ده‌سه‌ڵاتی عه‌ره‌ب به‌سه‌ر جیهانی ئیسلامی و ویستی فه‌رمانڕه‌وایی و مامه‌حه‌مه‌یی كه‌سه لاواز و ده‌رون نه‌خۆشه خۆجێیه‌كانه‌وه داب و نه‌ریته خێڵه‌كی و ده‌شته‌كیه‌كانی دواكه‌وتووی جیهانی عەرەبی بۆ ناو نه‌ته‌وه ژێر ده‌سته‌كانی ئیمپڕاتۆریه‌تی ئیسلامی گواسته‌وه، شتێكی ڕوون و ئاشكرایه كه‌لتوری كۆن و سه‌رده‌می جاهیلی عه‌ره‌بی پڕیه‌تی له داب و نه‌ریتی چه‌قبه‌ست و كۆنه‌په‌رستانه‌ی دواكه‌وتوو، به‌شێكی كه بریتی بوون له توندوتیژی بێ سنوور دژی ژنان، ڕیسواكردنی كه‌سایه‌تی ژن هه‌ر له زینده به‌چاڵ كردنی كچان و ژن له‌یه‌كتر داگیركردن، ڕفاندن و كوشتن، ژن به‌ژن و گه‌وره به بچووك، ته‌ڵاق دان و چه‌ند ژنی، ڕیز كردنی كۆیله و كه‌نیزه و چه‌ندین داب و نه‌ریتی دیكه كه ریشەیان لە دینەکاندایە کە لەو بارەیەوە دەیان ئایەت و حەدیس هەیە کە رەوایەتی بە بێمافی و جیاکاری و چەوساندنەوە و چەند ژنەو کەنیزە گرتن و …تاد، دەدات. ئەم داب و نەریتە دواکەوتوانە بەپێی سەرچاوە دینی و کەلتوری زاڵی ئەو زەمانەوە لەرێگای زۆرو توندوتیژییەوە کرانە داب و نەریتی خێڵەکی و داسەپێنران. ئه‌مه‌ش سه‌رده‌مێكی دوور و درێژی بڕی و سه‌رده‌می قۆناغی ده‌ره‌به‌گایه‌تیشی گرته‌وه. دواتر له‌قۆناغی سه‌رمایه‌داریدا ژیانی مرۆڤ گۆڕانكاری زۆری به‌سه‌رداهات له‌ڕووی پێشكه‌وتنی ته‌كنه‌لۆژیا و فه‌لسه‌فه و بیروباوه‌ڕی زانستی، له‌م قۆناغه‌دا گرنگی دان به‌مافه‌كانی مرۆڤ به‌ڕاده‌یه‌كی وا پێشكه‌وت له‌گه‌ڵ قۆناغه‌كانی پێش خۆیدا به‌راورد ناكرێت، په‌یوه‌ندیه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان گۆڕانی زۆری به‌سه‌رداهات، ته‌كنه‌لۆژیا بووه هۆی گه‌یشتنی زانیاریه‌كان و به هه‌موو جیهان دا په‌لی هاویشت له ئه‌نجامدا سیسته‌مێكی جیهانگیری هاته‌كایه، هه‌موو جیهانی به‌یه‌كه‌وه كۆكرده‌وه یا وه‌ك ده‌ڵێن جیهانی كرده گوندێكی بچكۆله، له‌په‌راوێزی گواستنه‌وه‌ی زانیاریه‌كانی ئه‌م سیسته‌مه‌دا دیموكراسی هاته‌كایه و له‌ناوه‌ڕاستی ئه‌م قۆناغه له ئه‌مریكا و فه‌ره‌نسا په‌ره‌ی سه‌ند. ئه‌م ده‌ستكه‌وته زانستی و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسیه گۆڕانكاری زۆری به‌سه‌ر كه‌لتوری ژنان دا هێنا و له‌چالاكیه حزبی و سه‌ندیكاییه‌كاندا به‌شداربوون، توانیان بزوتنه‌وه‌ی تایبه‌ت به‌خۆیان دروست بکەن.
شای پروسیا له‌ساڵی 1848 به‌ڵێنێكی به‌جێ نه‌هێنراوی به‌ژنان دا كه مافی ده‌نگدانیان له‌په‌رله‌مان هه‌بێت.
له‌سه‌ده‌ی نۆزده‌دا سه‌رمایه‌داری گه‌شه‌ی به‌رفراوانی به‌خۆیه‌وه بینی و له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست له وڵاته پیشه‌سازیه گه‌وره‌كان ژنان به‌ژماره‌ی زۆر هاتنه بازاڕی كاركردن، بۆ یه‌كه‌مین جار له‌مێژوودا ژن ده‌رفه‌تی كاری به‌كۆمه‌ڵ له‌ده‌ره‌وه‌ی ماڵ بۆ ڕه‌خسا، بازاڕی كار سه‌ره‌ڕای پیاوان پێویستی به هێزی كاری ژنان بوو، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش كرێی كاری ژنان له‌چاو پیاوانی كریكاردا له‌خوارتر بوو هه‌لومه‌رجی ژیانی زۆر ناله‌بار بوو، داكۆكی كارانی مافه‌كانی ژنان باوه‌ڕیان وابوو ژنانیش پێویسته خاوه‌ن مافی سیاسی یه‌كسان بن له‌گه‌ڵ پیاواندا، له‌م ڕوانگه‌یه‌وه داواكاری بۆ مافی ده‌نگدانی ژنانی سپی پێست و خاوه‌ن موڵك ده‌كرا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا مافی ده‌نگدان بۆ ژن و پیاوانی ڕه‌ش پێست بایه‌خێكی ئه‌وتۆی نه‌بوو. كاركردن له‌سه‌ر چالاكی و جوڵانه‌وه‌ی ژنان و بیرۆكه‌ی كردنی 8ی مارس به رۆژی جیهانی ژنان ده‌گه‌ریته‌وه بۆ ئه‌و خۆپیشاندانه‌ی ژنانی كریكار له نیۆیۆرك له سالی 1857 بۆ ناره‌زایی ده‌ربرین به‌رامبه‌ر هه‌لومه‌رجی كار به‌رپا كرا، دواتر وه‌ك ڕۆژێكی پڕشنگدار له خه‌باتی ژنان 8ی مارسی 1917 له‌روسیا بووه یه‌كه‌مین هه‌نگاوی ئه‌و شۆرشه‌ی به‌شۆرشی شوباتی 1917 ناسراوه، دواتر خودی ئه‌و شۆرشه‌ش بووه سه‌كۆی شۆرشی مه‌زنی ئۆكتۆبه‌ر له‌دوای شۆرش به‌هه‌وڵی ئه‌لكساندرا كۆلۆنتای یه‌كێك له هه‌ڵسوڕاوانی ناسراوی جوڵانه‌وه‌ی ژنان و یه‌كه‌مین وه‌زیری ژن بوو، ده‌سه‌ڵاتی سۆڤێتی له روسیا 8ی مارسی وه‌ك رۆژیكی پشووی ره‌سمی راگه‌یاند. له دوای سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ر له ساڵی 1917 له سۆڤیه‌ت و ڕاگه‌یاندنی یاسای یه‌كسانی ژن و پیاو و دابینكردنی مافی سیاسی و ئابووری و كۆمه‌ڵاتیه‌كانی ژنان و به‌ڕه‌سمی ناسینی مافی ده‌نگدان بۆ ژنان، له‌ژێر گوشار و كاریگه‌ری ئه‌و ته‌وژمه جیهانیه‌ی شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ر بۆ بزوتنه‌وه‌ی ژنان وڵاتانی ڕۆژئاوا ناچار بوون مافی ده‌نگدانی ژنانیان به‌ڕه‌سمی ناسی.
له‌گه‌ڵ گه‌شه‌كردنی بزوتنه‌وه‌كانی ژنان له جیهان و هه‌ڵكشانی داواكاری و خه‌بات و تێكۆشانی ژنان له پێناوی به‌ده‌ستهێنانی مافه‌كانیان، پێ‌به‌پێی بزوتنه‌وه‌كانی ژنان له جیهان له هه‌رێمی كوردستان گه‌شه‌كردنی بزوتنه‌وه‌كانی ژنان هه‌نگاوی نا. به‌مه‌به‌ستی به‌ده‌ست هێنانی مافه‌كانی ژنان و هه‌وڵی گۆڕینی ئه‌و ڕێسا و یاسا و داب و نه‌ریتانه‌ی دژی ماف و ئازادیه‌كانی ژنان بوو، هه‌رچه‌نده كۆسپ و ڕێگری بۆ بزوتنه‌وه‌كانی ژنان ده‌كرێت، به‌ڵام هه‌وڵی به‌رده‌وامی ژنان بۆ گه‌شه و پێشخستنی بزوتنه‌وه‌كانی ژنان و به‌شداری خۆپشاندان و ناڕه‌زایی به‌رده‌وامیان ئه‌نجام داوه بۆ داواكردنی مافی ژنان و پێدانی ماف و یه‌كسانی و ئازادیه‌كانی ژنان.
تیبینی: ئەم بابەتە لە بۆپێشەوەی ژمارە ٥٦ بەرواری ١٥/٧/٢٠١٩ بڵاوبۆتەوە…
