hkkurdistan
ئاناتۆمی بۆرژوا ناسیونالیزم لەبەرگی چاکسازیدا
(٣)
خەسرەو سایە
لەبەشی سێهەمی ئەم باسەدا دەچینە سەر ئاناتۆمەکردنی ڕوانگە و سیاسەتە ئابوریەکانی بزوتنەوەی گۆڕان کەوەک تەوەرەی دووەم لەبەشی دووەمی پرۆگرامی سیاسیدا لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان، کە لەژێر تایتڵی “سیاسەتی ئابوری و بنیاتنانی ژێرخان”دا جێگیرکراوە. بێگومان گەڕانەوەی خوێنەر بۆ پرۆگرامی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان و هەردووبەشی ئەم وتارە لەگۆڤاری “دیدگای سۆشیالیستی”دا کۆمەکدەکات بەتێگەیشتن لەڕەوتی ڕەخنەکان و ناوەڕۆکی بۆچوون وسیاسەتەکانی ئەم حزبە کە لە پرۆگرامەکەیدا هاتووە. بەڵام سەرەتا بۆئەوەی ئەو دیدە بۆرژواییەی کە سیاسەتە ئابوریەکانی پرۆگرامی بزوتنەوەی گۆڕانی پێنوسراوە و ئەوە دەرخەین کە چ ئاستێک لەڕیفۆرمی ئابوری دەخاتە بەرەدەم کۆمەڵگا، پێویست دەکات لەشێوەیەکی گشتیدا لەسەر ڕوانگەی گشتی سیاسەتە ئابوریەکانی ئەم حزبە ڕاوەستین و پاشان لەبەندەکانی بڕوانین.
سیاسەتی ئابوری بزوتنەوەی گۆڕان “بۆرژوازی نیشتمانی” لەبۆتەی چاکسازیدا:
بێگومان سیاسەتی ئابووری هەرحزبێکی سیاسی و ئەو هەنگاوانەی کەوەک بەدیلێک لەبەرامبەر سیستەمی ئابوری زاڵ بەسەر کۆمەڵگادا، لەدوتویی پرۆگرامی خۆیدا جێگایان بۆ دەکاتەوە، بەپێویست ئیلهام لە ڕوانگە و مەکتەبێکی فیکری ئابووری وەردەگرێ و لەوێوە بەشوێن ئەو ئاڵوگۆڕانەوەیە کە لەدۆخی ئابوری باودا بەدواوەیەتی..
مەکتەبی فکری وڕوانگەی ئابوری بزوتنەوەی گۆڕان بەشێوەیەک لەشێوەکان دووبات کردنەوەی هەمان ڕوانگە و مەکتەبی ئابوری سەردەمی دواکەوتویی و پەرەسەندنە کە لە دەیەکانی ٦٠ و ٧٠ ی سەدەی ڕابردوودا و بەدوای سەرهەڵدان وشکڵ گرتنی “دەوڵەتی سەربەخۆ”ی بۆرژوازی، لەئاسیا و ئەفریقیا و ئەمریکای لاتین و دەرچون لەبازنەی داگیرکاری و باڵادەستی “ئیستعمار”، وەک بەرنامەو ئاسۆیەک لەپێناو پەرەسەندن و دەربازبوون لەدواکەوتوویی ئابووری بەدەستەوەگیرا. لەم پەیوەندەشدا دەیان ئابوریناس، لە ئه‌ندریه گوندر، فرانكۆ‌وه تا ئیمانۆل و سه‌میر ئه‌مین، و دەیان دەزگای ئاکادیمی لیکۆڵیار و بەدواداچوون تا ناوەندی “بوژانەوە” لەنەتەوە یەکگرتووەکان بە بودجەیەکی خەیالیەوە، بەشوێن گرفتی دواکەوتویی ئابووری و بەرنامەی ئیستراتیژی بوژانەوەوە بوون بۆ ئەم وڵاتانە. ڕوانگە و باوه‌ره‌كانی ئه‌م مه‌كته‌به ئابووریە، کۆمەڵگا به‌شێوه‌یه‌كی خۆبه‌خۆ پێناسه‌ی یه‌كێك له فۆرمیلاسیونه‌كانی پێش سه‌رمایه‌داری و به‌تایبه‌تی به”كۆمه‌ڵگای داگیركراو”، “وابه‌سته”، “موسته‌عمه‌ره” و گه‌لێ جاریش ده‌ره‌به‌گی بۆده‌كرێ. له‌م پێناسه‌كردنه‌شه‌وه سه‌رمایه‌ی ده‌ره‌كی، ئیمپریالیزم و داگیركه‌ران، به‌هۆكاری بنه‌ڕه‌تی بۆ پاشكه‌وتوویی ئابووری و ڕاگرتنی وڵات له‌سه‌ر بنه‌مای ئابووری تاك به‌رهه‌مهێن و خۆژێن و به‌رخۆری داده‌نێ و وه‌ك حوكمێكیش بۆ تێكشكانی پیشه‌سازی خۆماڵی و به‌تایبه‌تیش كه‌رتی كشتوكاڵی پشتی پێده‌به‌سترێت. بۆ ده‌ربازبوون له‌م حاڵه‌تانه‌ش ئه‌م مه‌كته‌به ئه‌فسانه‌ی بۆرژوازی نیشتمانی به‌قه‌رز وه‌رده‌گرێ و ده‌یخاته به‌رامبه‌ر داگیركه‌ران و سه‌رمایه‌ی ده‌ره‌كییه‌وه و ئه‌ركی دامەزراندنی ژێرخانێکی بەهێز و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی ئابووری وڵات و پێشخستنی پیشه‌سازی خۆماڵی پێده‌سپێردرێت. یه‌كه‌مین مه‌یدانیش كه‌له‌م ئه‌ركه‌دا چاوی تێده‌بڕدرێت بریتییه له دێهات و ئابووری کشتوکاڵی و “سەرمایەی مرۆیی” ناوخۆ” کە دیارە سیاسەتی ئابوری و هه‌وڵه‌كانیان بۆ ئه‌وه‌یه كه به وه‌همی بووژانه‌وه‌ی ئابووری كشتوكاڵ و پیشه‌سازی خۆوڵاتی‌یه‌وه، تیۆر و دیدگایه‌ك ببه‌خشن به‌چینی بۆرژوازی محلی تا له ده‌ره‌وه‌ی سیسته‌مه ئابووری‌یه‌كانی سه‌رمایه‌داری جیهانی و كاركرده‌كانی له‌بازاڕی نێوخۆی هه‌ر وڵاته‌دا، جه‌نگ له‌دژی پاشكه‌وتوویی ئابووری به‌ڕێبخه‌ن.
ئەگەر لە مەكتەبی ئابوری بۆرژوایی کلاسیک و ئاکادیمیستەکانیاندا مەسەلەی بردنەسەری ڕێژەی زیدەبایی/ قازانجی هەموو سەرمایەی کۆمەڵایەتی و هەڵگرتنی بەربەستەکانی بەردەم ئەم پڕۆسەیە بێت و لەم پێوەندەشدا چەمکەکانی، کاڵا و بەها، کاردابەشکردنی کۆمەڵایەتی و ئامڕازەکانی بەرهەمهێنان و تەکنۆلۆژیا، فراوانکردنەوەی بازاڕ و چۆنیەتی بەرزکردنەوەی ئاستی وەبەرهێنانی سەرمایە و چەوسانەوەی هێزی کار، قەیرانی ئابوری و میکانیزمەکانی تێپەڕین لێی… لەباسو لێکۆڵینەوە ئابوریەکاندا بەدەستەوە بگیرێ، ئەوا لەم مەکتەبەدا، مەسەلەی پاشکەوتویی و بوژانەوەی ئابوری سەرمایەداری و هەڵگرتنی کەموکوریەکانی سەر ڕیگای ئەم پڕۆسەیە لەوانە، گەندەڵی و تەبزیراتی زەبەلاحی دەوڵەت، تاک بەرهەمهێنەری و پشتبەستن بە ئابووری نەوت، فەرامۆشکردنی کەرتی کشتوکاڵ، هەڵاوسانی مەسرەف و کۆمەڵگای مەسرەفگەرا، لاوازی ژێربیانی ئابوری و ئاستی تەکنۆلۆژیا، لاسەنگی نێوان قەوارەی کاڵای هەناردە لەچاو کاڵای هاوردەدا .. جێگای سەرەکیان هەیە و بۆ تێپەرێن لێیانەوە “پلانی نیشتمانی” و بەرنامە ڕێژی ئابوری دەوڵەت، وەک ستراتیژێک، بەدەستەوە دەگیرێ.
بزوتنەوەی گۆڕان ئەگەرچی لە بەدەستەوەگرتن و مانەوە لەم مەکتەبە فکریەدا، دەقاودەق هەمان ئەو چەمکانەی کەلە مەکتەبی ئابوری “دواکەوتوو/ گەشە” دا، وەک ئەوەی کەلەرابردوودا بەکاربراوە، دووپات نەکردۆتەوە، (کەدیارە خودی ئەم حاڵەتە نیشانەی بەرئەنجامی ئەو گورانکاریانەیە کەلە ماوەی چەن دەیەی رابردوودا بەسەر جیهانی سەرمایەداری و فۆرمە ئابوریە باوەکاندا هاتووە و لەئەنجامیشدا مەکتەبە فکریەکانی وەک لیبرالیزمی نوێ و ئابوری پۆستمۆدیرنیزمی ڕەواج پێرداوە)، بەڵام ڕاوەستان لەسەر چەمکگەلێکی وەک ” کۆمەڵگای تاک بەرهەمهێن، پشتبەستن بەکەرتی کشتوکاڵی، ڕەتکردنەوەی مەرکەزیەتی ئابوری و کارکردن بەگەشەی ئاسۆیی، پلان لەبەکارهێنانی سامانی سروشتیدا، گەشەدان بەسامانی مرۆیی، لاسەنگی نیوان کاڵای هاوردە و هەناردەکراودا، دیاردەی بەرخۆری و وەرگر، کۆمەڵگای مەسرەف گەرا..و هەمو ئەمانەش رووبەڕویی “پلانی نیشتمانی” دەکرێنەوە، بەپێویست ڕیشەی سیاسەتە ئابوریەکانی بزوتنەوەی گۆڕان، بەوجۆرەی لەپرۆگرامە سیاسیەکەیدا هاتووە، دەباتەوە سەر هەمان مەکتەبی فکری و هەرلێرەشەوە کەوتۆتە دوای هەڵگرتنی ئەو کەموکوڕی و ناتەواویانەوە کە ئابوری کوردستان دەرگیریەتی. بەدیاری کراویش دیاردەی گەندەڵی و ناشەفافیەت، تاریکاندنی داهاتی نەوت، نەبوونی پلانی ئابوری، لاسەنگی لەنێوان کەرتی گشتی و تایبەت، بڵاوبوونه‌وه‌ی ته‌مبه‌ڵی و به‌فیڕۆدان، ته‌شه‌نه‌کردنی دیارده‌ی به‌رخۆری، ناهاوسەنگی لەنێوان شارەکان و شوێنە کەناریەکان- گوندەکان- و ئۆردوگا و قەزا و ناحیەکان، نەبوونی دادپەروەری لەسیستەمی باجدا، پاوانکردنی داهات وبازاڕ… ئەمانە نمونەی ئەو گرفتانەن کەسیاسەتی ئابوری بزوتنەوەی گۆڕان بۆی ئاڕاستەیە و گوایە هەڵگرتنیان دادپەروەری لەئابوری کوردستاندا دەستەبەردەکات. بزوتنەوەی گۆڕان وەک ئەوەی کە خەونی هێنانەکایەوەی “هەرێمێکی بەهێز”ی کردۆتە ئامانجی میحوەری خۆی ولەڕیگای ئەرکە سیاسیە نیشتمانیو نەتەوەییەکانیەوە بەشوێن سیاسەتی “بەنیشتمانیکردن”ی دامەزراوە کانی دەسەڵاتەوەیە (لەوانە هێزی پێشمەرگە، پەرلەمان و حکومەت، دەزگای قەزایی وشتی لەمجۆرە)، بەپێویست دامەزراندنی “ژێرخانێکی ئابوری بەهێز” بۆ چینی بۆرژوازی و بازاڕی سەرمایە و کۆمپانیاکان، وەک ئەڵقەیەکی تەواوکار بۆ ئەم ئامانجە بەدەستەوەگرتووە، کە دیارە شانی لەسەر چەوسانەوەی هەرچی زیاتری هێزی کاری کرێکاران و کۆمەڵانی کارکردوی کۆمەڵگا داناوە، تا بۆرژوازی نیستمانی و نەتەوەیی، لەپرۆسەی عادیلانەکردنی سەرمایەداری کوردستاندا، دادپەروەرانە وێنابکا و ئەمەش بە ڕیفۆرمی ئابوری و چاکسازی بە کۆمەلگا بفرۆشێ.
لەلایەکی تریشەوە بزوتنەوەی گۆڕان بەبەراورد، بەرەوتی سۆسیال دیموکراتەکانی سەدەی رابروو کەبەرنامەی ئابووریان بەپشتبەستن بەمەکتەبی فکری کینزیەت و دەخاڵەتی دەوڵەت لە ئابوریدا و لەڕێگای بەرنامەڕیزی ئابوریەوە، پڕۆسەی تەعدیلی سیستەمی ئابوری سەرمایەداری بازاڕی وەک ڕێچکەیەک بۆ گەیشتن بە “کۆمەڵگای خۆشگوزەران و پڕکار-FULL JOB “، لەسیاسەتێکی ئابوریدا گەڵاڵە دەکردەوە، نەیتوانی لەژێر گوشارەکانی ئابوری سەرمایەداری و ڕۆڵی ئیحتکارات و بانگی جیهانی و سیاسەتی نیولیبرالەکاندا خۆی ڕاگرێ و سەرەنجام سەری لەشکست و بنبەستدا دەرهێنا، ئەوا گەیشتن بە”هەرێمێکی بەهێزی ئابوری” بە ڕابەری بۆرژوازی نیشتیمانی و نەتەوەیی بەئاڵای “دادپەروەری ئابوری” ەوە، لەجوگرافیایەکی وەک کوردستاندا کە ئابوریەکەی ڕاستەوخۆ لەژێر کارکردەکانی سەرمایەداری جیهانی و بلۆکبەندیە ئابوریە جیهانیەکاندایە، نەک هەر حوکمێکی ڕێگەپێدراو نییە، بەڵکو لە ئەفسانە و خەونێک زیاتر تێناپەڕێ.
سیاسەتە ئابوریەکانی بزوتنەوەی گۆڕان کە بەرگی ریفۆرم و چاکسازی پۆشیوە، ئەگەرچی لە ڕواڵەتەدا لەبەرامبەر سیاسەت و کارکردە ئابوری و بازرگانیەکانی ئەحزابی دەسەلاتدار و دۆخێک کە بەسەر خەڵکیدا سەپاندویانە، خراوەتەڕوو، بەڵام لەجەوهەردا ڕووی لە خەڵكی زەحمەتکێشی کوردستانە، ئەویش بە بەخشینەوەو قایمکردنی ڕەوتی خۆشخەیاڵی، بە باڵێکی بۆرژوا ناسیونالیزم و ئەفسانەی بردنی کوردستان بەرەو “هەرێمێکی ئاوەدان و بەهێزی ئابوری” کەبەرگەی هەرەشەی دەرەکی بگرێ و پشت بەخۆی ببەستێ. بەتایبەتی کە لە سیاسەتە ئابوریەکانی ئەم حزبەدا، قسەیەکی سەریح و ڕۆشن لەسەر بیمە کۆمەڵایەتیەکان، یاسای کاری پێشرەوی کرێکاری، خۆراییکردنی خزمەتگوزاریەکانی وەک خوێندن و تەندروستی و خانوبەرە، زیادکردنی کرێ و موچەی خانەنشینی، دابینکردنی کار و وەڵامدانەوە بەکێشەی بێکاری، زەمانەتە کۆمەڵایەتیەکان… ناکات، کەسەدان هەزار هاوڵاتی لە کوردستان ئومێدی بۆ دەخوازن. لەیەک ووتەدا پلاتفۆرمی ئابوری بزوتنەوەی گۆڕان نەک هەر هەڵگری کەمترین ئاست لە ڕیفۆرمی ئابوری نییە بەقازانجی خەڵكی کرێکار و زەحمەتکێش، بەڵکو پلاتفۆرمێکە ڕووی لە سازدانەوەی ئابوری کوردستان و بازاڕی کارو سەرمایەیە، لەڕیگای بە”قانونیکردن / بەموئەسەساتی کردن”ی جومگە ئابوریەکانەوە تا هاوسەنگیەک بە قازانجی ئەو بەشە لە بۆرژوازی ناڕازی کوردستان زامنبکات کە لەدەست قۆرغکاری ئەحزابی باڵادەست، دەنگی هەڵبڕیوە. سیاسەتە ئابوریەکانی بزوتنەوەی گۆڕان ئەو ئامانجەشی لەخۆیدا هەڵگرتووە، تا لەسەردەمی هەڵبژاردندا، وەک “وەرەقەیەکی ئینتخاباتی” بۆ کۆکردنەوەی دەنگەکان بەکار بهێنرێ. بەڵام بۆ دەرخستنی ڕووی ڕاستی ئەم سیاسەتە ئابوریەو لایەنەکانی باشترە لەسەر بەندەکانی ڕاوەستین.
١/ ڕۆشنکردنەوەی سیاسەتی دارایی وبەرەنگاری گەندەڵی، چاکسازیە ئابووریەکانی حزبی گۆڕان ڕووی لەکوێیە؟
لە یەکەمین بەندی تەوەرەی “سیاسەتی ئابوری و بنیاتنانی ژێرخان”دا بزوتنەوەی گۆڕان لە پرۆگرامە سیاسیەکەیدا، لەژێر تایتڵی “ڕۆشنکردنەوەی سیاسەتی دارایی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی”دا، دوو مەسەلە وەک هۆکار و سەرچاوەی دۆخی خراپی دارایی و ئابووری و پەرەگرتنی دیاردەی گەندەڵی لەکوردستاندا، ئاماژە پێدەکات، کەئەوانیش بریتین لە”شەفافیەت و سیستەمی چاودێری”.
یەکەم: لەبارەی دۆخی دارایی و ئابووریەوە پرۆگرام ئاوا دەدوێ:
” بەگوێرەی ڕاپۆرته‌کانی “رێکخراوی ڕۆشنی (شه‌فافیه‌ت)ی نێوده‌وڵه‌تی”، دەوڵەتی عێراق به هه‌رێمی کوردستانیشه‌وه، یه‌کێکه له هه‌ره وڵاته گه‌نده‌ڵه‌کانی جیهان له‌ڕوی سیاسه‌تی دارایی، شکستی گەشەی ئابوری، لاوازی و گەندەڵی لە ئەنجامدانی پرۆژەکانی ئاوەدانی و بنیاتنانی ژێرخاندا، خراپ به‌کارهێنانی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی بۆ مه‌رامی ئابوریی و نەبونی داتای پێویست سەبارەت بە جوڵەی پارە”.. ” ناڕۆشنی له سیاسه‌تی دارایی و ئابوری، تاریکاندنی بڕی داهات و خه‌رجی گشتی، لاوازیی ڕۆڵی په‌رله‌مان و دادگاکان و ده‌سته و ده‌زگاکانی چاودێری و نه‌زاهه، تاریکاندنی ئه‌و زانیاریانه‌ی که په‌یوه‌ندییان به بودجه‌ی گشتی و کۆمپانیا ئیحتکاریه‌کانەوە هەیە”
” تائێستا سه‌رچاوه‌کانی زانیاری ده‌رباره‌ی بودجه و سیاسه‌تی دارایی هه‌رێم نه‌ک ته‌نها له‌به‌رده‌م هاوڵاتیاندا، به‌ڵکو له‌به‌رده‌م ئه‌ندامانی په‌رله‌مان و به‌رپرس و فه‌رمانبه‌ره‌کانی بواری چاودێریی داراییشدا واڵا نیه، ئه‌و پرۆسه‌ی تاریکاندنه‌ی که به به‌رنامه له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتی سیاسی هه‌رێمه‌وه پێڕه‌و ده‌کرێ یه‌کێکه له که‌نده‌کانی بەردەم چاكسازیی ئابوری و گه‌شه‌دان به سه‌رمایه‌ی مرۆیی و بنیاتنانی ژێرخانی هه‌رێمی کوردستان“.
– هێڵی تەئکید هێ ئێمەن-
لەم دەربڕیانەی سەرەوەدا بەڕۆشنی دەردەکەوێت کەمەسەلەی نەبوونی “شەفافیەت و سیستەمی چاودێری- رەقابی”، وەک خاڵیکی جەوهەری کراوەتە هۆکارو سەرچاوەی “شکستی گەشەی ئابوری” و “لاوازی پڕۆژەکانی ئاوەدانی و بنیاتنانی ژێرخان”. بەدیوێکیتریشدا، پێمان دەڵێت کە” تاریکاندن و نەبوونی داتای پێویست و شاردنەوەی زانیاریەکان” ئەو هۆکارەیە کەوای کردووە “جوڵەی پارە و دانانی بودجە بۆ مەرامی حزبە دەسەلاتدارەکان بەکاربێت و نەکەوێتە خزمەت هاوڵاتیانەوە! لەمەش زیاتر نەبوونی شەفافیەت و سیستەمی چاودێری تا ئەو ئاستە وێناکراوە کە وەک” یەکێک لەکەندەکانی بەردەم چاکسازی ئابوری” سەرنجی بۆ بدرێ. بەڵام ئەم بۆچوونە جگەلەوەی خۆلادانێکی ئاگاهانەیە لەماهیەت و سروشتی سیستەمێکی سیاسی و ئابووری کە بۆرژوازی کورد و حزبەکانی بەسەر کۆمەڵگای کوردستاندا بۆ قازانج و بەرژەوەندی سەرمایەداران و خاوەن کۆمپانیاکان ڕاگریان کردووە هاوکات ئێمە و خوێنەران هەواڵەی دیاردەیەک دەکات کەئەویش “ناڕۆشنی و ناشەفافیەت و کارانەبوونی پەرلەمان و دەزگاگانی چاودێری و دادگاکانە” کە خۆی دەرهاویشتەی فۆرمی دەسەڵاتی سیاسی و یاساکانی ئابوری سەرمایەداریە لە کوردستان. بەواتایەکیتر “شەفافیەت و سیستەمە چاودێریەکان” بەشێکن لەسیستەمی سیاسی و ئابوری لە هەر کۆمەڵگایەکدا و بەتایبەتیش لەلایەن چینی باڵادەستەوە بۆ ڕیکخستنی پەیوەندیەکانی کارو سەرمایە و یاساکانی بازاڕ و کۆکردنەوەی قازانج پەنای بۆدەبرێ. بۆنمونە لە فۆرمی ئابوری دەوڵەتیدا، (لەشێوە باوەکەیدا سەرمایەداری دەوڵەتی)، شەفافیەت و ڕەقابەت وەک دوو دەزگای دەوڵەتی ڕێگایەکە بۆ دەخاڵەتی دەوڵەت لەکاروباری بانکەکان و جوڵەی پارە و هێنان و بردنی کاڵا و کۆنتڕۆڵی نرخ و سیستەمی باج .. هەموو ئەمانەش لە قازانجی حەرەکەتی سەرمایە وەگەردەخرێن و هیچیان ڕوویان لەباشبژێوی هاوڵاتیان و چاکسازی نییە لە ژیانیاندا، چونکە لەم سیستەمەدا ڕۆڵی هاوڵاتی لەکەنارەوە ڕاگیراوە و کاریگەریان بەسەریەوە نییە، واتە شتێک نییە بەناوی “کۆنترۆلێ جەماوەری” بەسەر بازاڕ و کردە ئابوری و داراییەکاندا. لەکوردستان کە دەوڵەت نییە و سیستەمی سیاسی لەڕێگای دەسەڵاتی ناوچەیی ئەحزابی میلیشیایەوە بەڕێوەدەچێ و هەمو کردەیەکی دارایی و ئابوری و بازرگانی و باج لەخزمەتی سیستەمی ئەحزابی دەسەڵاتدار و بازاڕی کۆمپنایاکاندایە، و جەماوەر هیچ ڕۆڵێک ناگێڕن بەسەر لایەنەکانی پرۆسەی بەرهەمهێناندا، بەپێویست نەک هەر زانیاریەکان لەتاریکیدا ڕادەگیرێن، بەڵکو هەرجۆرە دەزگایەکی چاودێری دەکاتە پاشکۆی سیاسەتی ئەم حزبانە. لەمەش زیاتر لەکوردستان کە حزبەکانی دەسەڵات خۆیان بونەتە چەند کۆمپانیایەکی ئابوری و بازرگانی و هەموو جومگەکانی سیاسەت و ئابوریان لەدەستدا کۆبۆتەوە، بەپێویست دەزگاکانی “شەفافیەت و چاودێری” و دادگا و نەزاهە و پەرلەمان و حکومەت نەک هەر کارتونی دەبن، بەڵکو هێندە ڕۆڵدەگێڕن کە بکەونە خزمەتی حزبەکان و سیاسەت و کردەی ئابوریانەوە. کەسێک کە بیەوێت چاکسازی بکات، وەیا لانی کەم کۆمەڵگا لەسیستەمێکی “شەفافیەت و ڕەقابەت” بەهرەمەند بکات، دەبێ لەبنەوە ئەم سیستەم و دەسەڵات و فۆرمە ئابوریە بخاتە بەر ڕەخنەوە و نەفی بکاتەوە. ئەگینا داوا کردنی ئەوەی کە سیاسەتە داراییەکان ڕۆشنبکرێتەوە و زانیاریەکان بخرێتە بەردەم کۆمەڵگا، لەسایەی ئەم فۆرمە سیاسی و ئابوریەدا جگەلە وەهم و خۆشخەیاڵیەک شتێکی تری لێناکەوێتەوە. لەلایەکیتریشەوە مەسەلەی لاوازی “گەشەی ئابوری و ژێرخان و پڕۆژەکانی ئاوەدانی”، تەنانەت مەسەلەی سیاسەتی زاڵ بەسەر بودجەدا، دیسانەوە ناگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە”ناڕۆشنی لەسیاسەتی دارایی” هەرێمدا هەیە وەک ئەوەی بزوتنەوەی گۆڕان ئاماژەی بۆدەکات و گوایە ئەگەر هەموشتێک شەفاف بێ و لەژێر چاودێریدا بێت ئیتر دۆخەکە پێچەوانە دەبێتەوە! بەتایبەتی کە ڕەوتی ئابوری سەرمایەداری لەکوردستاندا وەک بەشێک لە حەوزەی ناردنەدەرەی نەوت و سەرەوژێربوونەوەی سەرمایە لەم ڕێگایەوە، (واتە هاتنەناوەوەی سەرمایە لەڕیگای فرۆشی نەوتەوە لەبازارەکانی جیهاندا)، هەروەها ئەوەی کە بازاڕی کوردستان بەشێکە لە بازاری جیهانی و ناوچەکە و عێراق، یاسا و کارکردی خۆی هەیە و لەوچوارچێوەیەشدا ڕێگا پێدراوە گەشەبکا و دەست بەرێت بۆ ژێرخانی ئابوری و پڕۆژەکانی ئاوەدانکردنەوە، لەم پەیوەندەدا دەخاڵەتی سندوقی دراوی نیودەوڵەتی، بانکی جیهانی، و یاساکانی بازرگانی و جوڵەی پارە، کە لەسەردەمی ئێستادا سیاسەتی نیولیبرالیزم دەیبزوێنی، ئابوری کوردستان و کردەی پارەو بازرگانی لەهەروڵاتێکدا دەخاتە ژێر کاریگەری و کۆنترۆڵی خۆیەوە، بەپێویست ئاست و شێوازەکانی ڕەوتی گەشە و چونە پێشەوەی ژێرخانی ئابوری و پڕۆژەکانی ئاوەدانی بڕیار لێدەدات. بزوتنەوەی گۆڕان کە هەموو ئەم واقعیەتە ئابوری و سیاسیانەی کە دەخالەتیان لەئابووری کوردستاندا هەیە، نادیدە گرتووە وئێمە وخوێنەرانی بەستۆتەوە بە “ڕۆشنکردنەوەی سیاسەتە دارایەکانی هەرێمەوە” و بەمەشەوە هەواڵەی سیاسەتی کاراکردنەوەی پەرلەمان و دادگا و دەستەکانی نەزاهە و شتی لەم جۆرەمان دەکات. بێگومان سیاسەتێکی ئاواش دورخستنەوەی خەڵکی کرێکار و زەحمەتکێشە لەڕاستیەکانی کۆمەڵگا و سیستەمێکی سیاسی و ئابوری کە ژیانی ئەوانی بە بازاڕی سەرمایە و قازانجی لەڕادەبەدەری کۆمپانیا ناوخۆیی و دەرەکیەکان سپاردووە.
بەڵام با لەمانەش زیاتر بڕۆین و وابیهێنینە بەرچاو کەکوردستان لە لیستی ئەو وڵاتانەی کە ڕاپۆرته‌کانی “ڕێکخراوی ڕۆشنی (شه‌فافیه‌ت)ی نێوده‌وڵه‌تی” ئاماژەیان بۆدەکات، دەرهاوتووە و وەک هەروڵاتێکی تری ئەوروپایی تا ئەو پەڕی خۆی پەیڕەوی لەئاستێکی بەرزی شەفافیەت و سیستمەی چاودێری دەکات، بەواتایەکیتر با وادابنێین هەمو “کەندەکانی تاریکاندن و شاردنەوەی زانیاریەکان” لە سیاسەتی دارایی حکومەتی هەرێمدا هەڵگیراون و چاکسازیەکانی بزوتنەوەی گۆڕان لەم بارەوە بەسەرەنجام گەیشتوون.. ئایا ئیتر پاوانخوازی لە بازاڕ و ئابوریدا کۆتاییان پێدێ؟ ئایا ئیتر بودجە ناچێتە خزمەتی سیاسەت و بەرژەوەندی چین و حزبە دەسەڵاتدارەکانەوە؟ ئایا ڕەوتی ژێرخان و گەشەی ئابوری و جوڵەی پارە بەقازانجی خەڵک دەچەرخێ و ئیتر گەندەڵی تیاناکرێت؟ ئێمە نازانین وەڵامی بزوتنەوەی گۆڕان بەم پرسیارانە چییە، بەڵام ئەوەی زانراوە کە مادام نەزمی سەرمایە حوکم دەکا و دەسەڵاتیش بەدەست ئەحزابی میلیشیایی و کارکردی کۆمپانیاکانیانەوه‌یە، نەک هەر بنبەستی ئابوری و ڕاوەستانی پڕۆژە ئابوریەکان و داشکانەوەی جوڵەی پارە و چەندین گرفتی تری ئابووری دەبێتە واقعیەتێکی چارەهەڵنەگر، بگرە سەرهەڵدانی گەندەڵی و “نادادپەروەری کۆمەڵایەتی” حاڵەتێکی بەرجەستە و بەردەوامە. بەتایبەتی لەسەردەمانی سەرهەڵدانی قەیرانە ئابوریەکاندا. لەم بارەوە هەواڵەکانی دەست لەکارکێشانەوە و بەدادگا سپاردنی ئەم یان ئەو وەزیر و کاربەدەستی دەوڵەت و ڕاپۆرتی نەتەوە یەکگرتوەکان لەبارەی ئاستی بێکاری و هەژاری و برسێتی و نەخوێندەواری و لەئارادابوونی جیاوازی گەورە لەنێوان داهاتی تاکەکاندا و تەنانەت خودی لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونە ئابوریەکان لەوڵاتانی ئەوروپادا، بەڕۆشنی ئەوە دەردەخەن کە مەسەلەی “شەفافیەت و سیستمی چاودێری” ناتوانێ بەر بە ڕەوتی کێشە و گرفتە ئابوریەکان و دیاردەی پاوانکردن و گەندەڵی و نابەرابەری لەنیزامە ئابوری و سیاسیەکانی چینی بۆرژوازیدا بگرێ. خودی ئاشکرابوونی “فەزیحەکەی پەنەما” کە ئاماژە دەکات بۆ گەندەڵی و سپیکردنەوە و بزواندنی پارە و دزینی داهاتی کۆمەڵگاکان، لەلایەن بەرپرسانی دەوڵەتانێکەوە، کە ئەوپەڕی شەفافیەت و سیستەمی چاودێری تیایاندا چالاکە، گەواهی لەسەر ئەم ڕاستیەدەدەن.
سەرمایەداری و نیزامەکەی کە لەسەر ستەمکێشی و چەوسانەوەی هێزی کاری کرێکاران و زەحمەتکێشان دامەزراوە و بەردەوام لەمونافەسەی چۆنیەتی بردنەسەرەوەی ئاستی قازانج و بەرینکردنەوەی سنورەکانی بازاڕی کار و سەرمایەدایە، لەم نیزامەدا کە ڕۆڵی جەماوەر و کارکردوانی کۆمەڵگا لاوەکیە و ئیرادەی بڕیاردانیان بەدەستەوە نیە، تا ئەو ڕادەیە شەفافیەت و سیستەمە چاودێرییەکان ڕۆڵ دەگێڕن کەبنەماکانی ئەم نەزمو نیزامە پارێزراو بمێنیتەوە. بۆیە ئەوەی کە بزوتنەوەی گۆڕان لەژێر ناوی “ڕۆشنکردنەوەی سیاسەتە دارایەکانی هەرێمدا” بەدواوەیەتی، هەرئەوەیە کە سیستەمی سیاسی و ئابوری ئیستا قەبوڵ بکاو خەڵک بکاتە ئامرازی شەڕێک کە ڕووی لەخودی نیزامەکە نیە، بەڵکو ڕووی لە هەڵگرتنی کەموکوڕی و عەیب و ناتەواویەکانی دەسەڵات و ونیزامە ئابوریەکەیەتی. ئەمەش هەر ئەو ڕوانگە فکریەیە کە مەکتەبی فکری ئابوری گەشەو دواکەوتن بنەما سیاسیو هەلویست گیریەکانی خۆی لەسەر بینا کردووە. بزوتنەوەی گۆڕان ئەوە لەبیردەکات (له بیری ناكات، ئه‌یه‌وێ له بیر خه‌ڵكی بباته‌وه )کەسەرمایەداری چەندە شەفاف بێ و چەندە سیستەمە چاودێریەکان کارابن بەسەر کردە ئابوری و بازرگانی و بانکیەکاندا، بەلام مادام پەیوەنیەکانی کارو سەرمایە حوکم دەکات، پرۆسەی وەبەرهێنان لەڕەوتی کەلەکە و چونەپێشەوەی خۆیدا، تەمەرکوزی کاڵا و سەرمایە و سەرەنجام پاوانخوازی(ئیحتکارات) دەسەڵات و کۆمانیاکان دەکاتە واقعیەتیه‌تێكی چارە هەڵنەگر و ئەمەش بەسەر سیاسەتی دیاریکردنی بودجەو پڕۆژەکانی ئاوەدان کردنەوەدا زاڵ دەبێ و تەنانەت زانیاریەکان و داتاکانیش بەڕەنگی خۆیان دەردێنێ و بەهەمان ئاستیش سیستەمی چاودێری چالاک دەکاتەوە. لەڕاستیدا، کاتێک دەزگاکانی شەفافیەت و ڕەقابەت ئەتوانن لەخزمەتی خەڵکدا ڕۆڵ بگێڕن و تائەوپەڕی خۆی زانیاریەکان لە تاریکاندن و شاردنەوە و گەندەڵی پاک ڕابگرن، کەخودی سیستەمی حوکمرانی لەسەر بنەمای ڕاستەوخۆی خەڵک خۆیان و ڕیکخراوبونیان لە شورا و ئەنجومەن و ڕێکخراوە جەماوەریەکاندا زامن بووبێ و ڕۆڵگێرانیان لەبەڕێوەبردنی کۆمەڵگادا لە ئەستۆگرتبێت. لەدەرەوەی ئەم واقعیەتە دەزگاکانی شەفافیەت و سیستەمی ڕەقابەت وەک بەشێک لە سیستەمی سیاسی و ئابوری سەرمایەداری، بەقازانجی چینی باڵادەست ڕۆڵدەگێڕێ و تائەو رادەیەش زانیاریەکان ئاشکرادەکات کە لەگەڵ خواست و ویستی دەسەڵات و سیستەمی ئابوریەکەیدا هاوسەنگە.
دووەم: لەبارەی گەندەڵیەوە، پرۆگرام ئاوا هۆکار و سەرچاوەکەی دیاری دەکات:
“سه‌ره‌کیترین هۆکاری گه‌نده‌ڵی بریتیه له نارۆشنی له سیاسه‌تی دارایی و ئابوری، تاریکاندنی بڕی داهات و خه‌رجی گشتی، لاوازیی ڕۆڵی په‌رله‌مان و دادگاکان و ده‌سته‌و ده‌زگاکانی چاودێری و نه‌زاهه، تاریکاندنی ئه‌و زانیاریانه‌ی که په‌یوه‌ندییان به بودجه‌ی گشتی و کۆمپانیا ئیحتکاریه‌کانەوە هەیە، لەپاڵ بەکارهێنانی ماڵ و موڵکی گشتی لە بەرژەوندیی بەرپەسە سیاسیەکان.
له‌پاڵ ئه‌و قه‌یرانه به‌رده‌وامه‌‌دا که چه‌ندین ره‌هه‌ندی کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی مه‌ترسداری هه‌یه، پارەی گشتی و سامانی نیشتمانیی ئەم وڵاتە پاواندەكرێت و بەفیڕۆ دەدرێت، وردەكاریەكانی بودجەی هەرێم دەشاردرێنەوە و وندەكرێن، چەندین تۆڕی گەندەڵكار، لەناوەوە و دەرەوەی كوردستان، بەشێوەیەكی رێكخراو لە تاریكیدا كاردەكەن و بەرژەوەندیی یەكتر، ژێربەژێر، دەپارێزن. – هێڵەکان هی ئێمەن-
بەپێچەوانەی ئەوەوە کە بزوتنەوەی گۆڕان دیاردەی گەندەڵی دەگێڕێتەوە بۆ “نەبوونی زانیاری و داتاکان و ناڕۆشنی لە سیاسەتی دارایی و چۆنیەتی سەرفکردنی بوجە”، گەندەڵی ڕیشەی لە زاتی سەرمایە و یاساکانی کۆکردنەوە و کەڵەکەکردنی قازانجدایە. بەواتایەکی تر گەندەڵی لەم نیزامەدا و لەبناغەییترین ئاستیدا دوو ڕواڵەت وەردەگرێ یەکەمیان دزینی ڕەنجی کرێکار و دووەمیان بەفیڕۆدانە و هەریەک لەم دوو دەرکەوتەش بەسەربەخۆ وەیان پێکەوە دیاردەی گەندەڵی بەرهەم دێنن و دەیکەنە حاڵەتێکی چارەهەڵنەگر. بالەم بارەوە زیاتر ڕۆشنایی بدەین:
لە ئابوری سەمایەداریدا وەبەرخستنی (ئیستخدامی هێزی کار) هێزی کار ڕێگایەکی قانونی و ڕێگە پێدراوە، بەقەولی مارکس فرۆشتنی هێزی کار بە سەرمایە ڕواڵەتێکی ئازادی هەیە و مەقبولە، بەڵام کاتێک کرێکار لە فرۆشتنی هێزی کارەکەیدا تەنها کرێیەک وەردەگرێ، ئەویش بۆ دووبارە بەرهەم هێنانەوەی هێزی کارەکەی بەکاردەبرێتەوە، هاوکات زێدەیەکیش دەخاتە سەر سەرمایە و ئەم بەشە لەبەهای هێزی کارەکەی بەخۆڕایی و بێ بەرامبەر، وەک قازانجی سەرمایە دەدزرێ. ئەم دزینەش وەک ئەوەی کە وتمان ڕێگاپێدراوە و بەقانونی کراوە. لەلایەکی ترەوە لەم نیزامەدا کە مونافەسە و پاوانخوازی یاسایەکی کوێرە بۆ کۆکردنەوەی سەرمایە، دیاردەی بەفیڕۆدان چ لەئاستی دەوڵەتی و چ لەئاستی تاکی سەرمایەداردا دەبێتە حاڵەتێکی باو و بەشێک لە ژیانی کۆمەلایەتی(شەخسی) و ئابوری بۆ چینی بۆرژوازی دروست دەکات. لەمبارەوە مەسروفاتی شەخسی سەرمایەداران لە کڕینی کەمالیات و سەیارە و کۆشک و تەرفیهات و دەیان بواری ناپێویستی تر کە لەداهاتی سەرمایەوە بۆیان سەرفدەکرێ دەبێتە گۆشەیەکی ژیانی کەسایەتی بۆرژواکان. لەئاستی کۆمەڵایەتیشدا، مەسرەفکردنی دەزگا ئاینیەکان هەر لەوەزارەتی ئەوقاف و حەج و عەمرەوە تا تۆڕی مزگەوت و کەنیسە و مەلای موچەخۆر، تا میدیای زەبەلاحی حزبی و حکومی، کارمەند و دەزگاکانی تویژینەوە و “ڕوناکبیری”، راوێژکارانی بورەکانی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی، پاسەوان و هێزەکانی پۆلیس و دەزگاکانی سەرو خەڵکی و باندەکان.. هەموو ئەمانە وەک پەلوپۆی ناپێویست و زیادە، کە هیچ ڕۆڵیکی پیویستیان لەژیانی هاوڵاتیاندا نییە، لەداهاتو بودجە پارەیان بۆدابین دەکرێ. ئەم دابینکردنە خۆی بەفێرۆدانێکی سیاسی و کۆمەڵایەتیە کە چینی فەرمان ڕەوا بۆ سەرکوت و گیژکردنی جەماوەر و ڕاگرتنی جیاوازیە چینایەتیەکان و سیستەمی زاڵ بەسەر کۆمەڵگادا دەستیان بۆدەبرێ. بەم پێیە گەندەڵی لە بەرجەستەکردنەوەی هەردوو ئەم شکڵەوە، چ بە سەربەخۆ چ لەڕێگای تێکەهەڵکێشکردنیانەوە، لەکۆمەلگای سەرمایەداری و دەسەڵاتەکەیەوە سەرچاوەدەگرێ. کەسێک ئەگەر بیەوێت بەکردەوە سیاسەتی بنبڕ کردنی گەندەڵی بەدەستەوە بگرێ، دەبێ سەرتاپای ئەم نیزامە ئابوری و سیاسیە بگۆڕێ و ڕێگا بکاتەوە بۆ سیستەمێک کە کاری بەکڕێی تیا هەڵوەشێنێتەوە و جەماوەری ڕێکخراو ئیرادەی ئەوان بەسەر کردە ئابورەی و سیاسی و قانونی و بازرگانیەکاندا زامن بکا و هوشیارانە چاودێربن بەسەریدا. لەم ڕوانگەیەوە”شەفافیەت و چاودێری” ئەگەر لەهەرەئاستی باڵا و کارابوونی خۆیدا بتوانێ ئاست و ڕێژەی گەندەڵی دیاری بکات بەڵام هەرگیز ناتوانێت بەیکجاری لەکۆمەڵگادا بن بڕ بکات.
بەلام نابێ ئەوەش لەبیرکەین کە فۆرمی حکومەتی و دۆخی سیاسی و ئابوری و جۆری سیستەمی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا لەلایەن چینی فەرمان ڕەواوە کاریگەری هەیە لەسەر دامێن و ئاستی بەرینبوونەوەی دیاردەی گەندەڵی لەهەر وڵاتێکدا. لەکوردستاندا بە بەراورد بە وڵاتانێکی وەک ئەوروپا، کە دۆخێکی تایبەتی سیاسی و ئابوری خۆی هەیە، ڕاستەیەکەی دیاردەی گەندەڵی بۆسەر ئاستی تاڵانچێتی و کردە مافیاییەکان هەڵکشاوە و ڕۆجوتە ئاستی گەندەڵ کردنی پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکانو بەشێکی زۆر لە چینە دەستەنگەکانیشی گرتۆتەوە. لە حالەتێکی وادا دروست نییە دیاردەی گەندەڵی لە کوردستان لە ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی شەفافیەتی نیودەوڵەتیەوە دەستەبەندی بکرێ وەیا بەوڵاتانێکی تری ئەوروپایی بەراورد بکرێ، بەڵکو دەبێ لە لیستی ناوی وڵاتگەلێکی وەک سۆماڵ، نەیجیریا، لیبیا، یەمەن، .. دا بۆی بگەڕێین. بێگومان هۆکاری ئەم واقعیەتەش تەنها بەناڕۆشنی مانەوە و نەبونی داتا و تاریکاندنی زانیارەکان و کارانەبوونی دەزگاکانی چاودێرەوە بەند نییە وەک ئەوەی بزوتنەوەی گۆڕان سیاسەتی چاکسازی خۆی لەبەرامبەردا خستۆتە ڕوو، بەڵکو هۆکارەکەی ئەو دۆخە تایبەتەیە کە سیستەمی سیاسی و ئابوری کوردستانی ژیرسایەی دەسەڵاتی ئەحزابی میلیشیایی و بازاڕی کۆماپانیاکانیان ڕێکیانخستووە. کەوایە با بزانین ناوەڕۆک ولایەنەکانی سیاسەتی چاکسازی بزوتنەوەی گۆڕان بەرامبەر بەم دۆخە چییە و لە کوێدایە؟
لەم بارەوە پرۆگرام پێمان دەڵێت:
” بزوتنه‌وی گۆڕان بڕوای وایه بودجەی هەرێمی کوردستان، که له به‌رکه‌وتی بودجەی فیدراڵ و داهاتی ناوخۆی هه‌رێم پێکدێ، موڵكی هەمو هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستانە بێ جیاوازیی. هەر هاوڵاتییەك، لە دەسەڵاتدا بێت یان بەرهەڵستكار، حیزبی بێت یان سەربەخۆ، نیشته‌جێی هه‌ر شوێنێک بێ، مافی خۆیەتی لە بودجە و وردەكاریەكانی بپرسێتەوە، مافی خۆیەتی ده‌ستی رابگا به سه‌رچاوه‌کانی زانیاری میدیایی و زانیاریی فه‌رمی سه‌باره‌ت به‌شێوازی بەکارهێنانی ماڵ و موڵکی گشتی لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە، مافی خۆیه‌تی لە رێگەی نوێنەرەكانیەوە لە پەرلەمان، ئاگاداری وردەكاریەكانی سیاسەتی ئابوری بێت و قەناعەت بكات كە بەركەوتی خۆی و خێزان و منداڵەكانی لە ماڵ و موڵک و سامانی نیشتمانی پارێزراوە. – هێڵی تەئکید هی ئێمەن-
با وادابنێین کە “بودجەی هەرێم” لەبەرکەوتی بودجەی فیدڕاڵ و داهاتی ناوخۆی هەرێم پێکدێت، بەڵام چۆن وبەچ پێوانەیەک بودجە “موڵکی هەموو هاوڵاتیانی هەرێمە بەبێ جیاوازی”!؟ ئایا ئەمە دەربڕینێکی چاوبەستانە نییە لە هاوڵاتیان لەکاتێکدا کە دەسەڵات و بڕیار لە دەستی کەمایەتەیکدا بێت و هاوڵاتیانش لەدەرەوەیدا ڕاگیرابێت؟ پاشان ئەگەر بودجەی هەرێم موڵکی هاوڵاتیانە چۆن و لەڕێگای چ سیستەمێکی دابەشکردنەوەوە دەدرێت بەتاکی کۆمەڵگا و میکانیزم وپیوانەی ئەم دابەشکردنە بەسەر تاک و خێزان و شارەکان و گوندەکاندا چۆن پەیڕەوی لێدەکرێ؟ کاتێک بزوتنەوەی گۆڕان لەبارەی پێوانە و میکانیزمەکانی دابەشکرنی بودجەوە قسەیەک ناکا و خوێنەر هەواڵەی دەربڕینێکی عامیانە دەکات بەوەی کە “بودجە موڵکی هاوڵاتیانی هەرێمە بەبێ جیاوازی”، هەمان دیدگا و بۆچونی بۆرژوازیانە دووپات دەکاتەوە کە دەستەی فەرمان ڕەوایی لەهەر وڵاتێکدا سەبارەت بە”موڵکی گشتی” دەیدات بە گوێی خەڵکیدا، لەوانە دەوڵەت باوکی خەڵکە، ئەموالی دەوڵەت موڵکی هەموانە، پۆلیس و ئاسایش و سوپا و دەزگا سەرکوتگەریەکانیتر .. بۆ ئاسایشو ئەمنیەتی هاوڵاتیان دامەزرێنراون!، لەکاتێکدا خودی ئەم دەزگایانە بەخودی بودجە و داهاتی ناوخۆوە بەدەست چینی دەسەلاتدارەوەیە و سیاسەت و بەرژەوەندیەکانی ئەوان ئاڕاستەدەکا و هیچ هاوڵاتیەکیش خێری لێنابێنێت. ئایا هاوڵاتیەکی سادە دەتوانێ “قەناعەت” بەوە بکات کە لەبودجە و داهاتی ناوخۆدا، کەلەدەست ئەحزابی تاڵانچیو دزو جەردەدا کۆدەبێتەوە “بەرکەوتی خۆی و خێزانەکەی” پارێزراوە؟ لەڕاستیدا ئەوە چینی بۆرژوازیە کە بودجە و داهاتی چینایەتی خۆی بە”سامانی نیشتمانی” دەچوێنێ و دەیەوێت وانیشان بدات کە خەڵک بەرکەوتی تێدا هەیە، ئەمەش کارنامەیەکە بۆ قایل کردنی هاوڵاتیانی ژێردەستی خۆی، لەکاتێکدا ئەوە هاوڵاتیانن بەو هەموو سامانە نیشتمانیەوە کە لەئارادایە، هێشتا ژیانی کرێنشینی و بێسه‌رپەنا، ژیانی نەخوێندەواری و بێخزمەتگوزاری لە ئاو وکارەبا و تەندروستی و ڕێگاوبانی خراپدا ژیان بەسەردەبات. ئەوە ئەوانن کە بێکاری و هەژاری و نەداری بەشی ژیانیانە بەم حاڵەوە ئەبێ چ “بەرکەوتێکیان” لە بودجە و “سامانی نیشتیمانی”دا پارێزراوبێت!
لەکەنار ئەم باسەدا، پڕۆگرام مەسەلەی “مافی دەستڕاگەیشتنی هاوڵاتیان به سه‌رچاوه‌کانی زانیاری میدیایی و زانیاریی فه‌رمی سه‌باره‌ت به‌شێوازی بەکارهێنانی بودجە و داهاتی هەرێم و سیاسەتی ئابوری و دارایی” دێنیەتە ئاراوە. بەلام لەم بارەشەوە سەرڕاستانە ئەم مافە بەرجەستە ناکاتەوە و داکۆکی لێناکات، بەتایبەتی کە ئەم مافە مەرجدار دەکاتەوە بە”نوێنەرە پەرلەمانیەکانەوە”. واتە مافی دەستڕاگەیشتن بە زانیاریەکان و لێپرسینەوە لە دەسەلاتداران، لەسەر بەکارهێنانی “ماڵو موڵکی گشتی” دەخاتە گرەوی ئەندام پەرلەمانەکانەوە کە بەنوینەرایەتی حزبەکان لەپەرلەماندان. بەجۆرێک هاوڵاتیەک ئەگەر بیەوێت بپرسێتەوە وەیا دەستی بە زانیاریە ئابوریەکان ڕابگات دەبێ هانا بۆ پەرلەمانتارەکان بەرێت و لەم ڕێگایەوە مافی دەستراگەیشتن بەزانیاریەکانی خۆی مومارەسەبکات! ئەمە ئیتر بلۆف لێدانێکە لە هاوڵاتی و سنوردارکردنەوەی مافی دەستڕاگەیشتنی ئەوانە بەزانیارەیەکان. بەڵام چاکسازیەکانی بزوتنەوەی گۆڕان لەم بارەوە ڕووی لەکویە؟
پڕۆگرام لە چواردە خاڵدا وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە کە بەکۆمەڵ ئاڕاستەن بۆ”ڕۆشنکردنه‌وه‌ی بودجه و دابینکردنی سه‌رچاوه‌کانی زانیاریی”، “سپاردنی پرسی په‌سه‌ندکردنی بودجه به په‌رله‌مان”، “کاراکردنی رۆڵی په‌رله‌مان دادگاکان و ده‌سته و ده‌زگاکانی نه‌زاهه و چاودێری دارایی”، “پێڕه‌وکردنی ڕۆشنی (شەفافیەت) ده‌رباره‌ی گفتوگۆی سیاسی، دارایی، سەربازیی”، “پێڕه‌وکردنی رۆشنی ده‌رباره‌ی بازاڕ”، “پێڕه‌وکردنی رۆشنی لەسەر پرۆژەكانی ئاوەدانی و خزمەتگوزاریی وتەندەر و كۆنتەرات و گرێبەستی نێوان حكومەت و دەوڵەتان و كۆمپانیاكان”، “لێپێچینه‌وه لە سەرپێچیی دارایی و كارگێڕی”، “دامەزراندنی دەزگایەكی ئامار و لێكۆڵینەوەی زانستی و پیشەیی”… هەموو ئەم خاڵانەش جگە لەوەی هەنگاوگەلێکی تەکنیکین و زیاتر خولانەوەیە بەدەوری کاراکردنەوەی پەرلەمان و دەزگاکانی دەوربەری، بەهیچ جۆرێک پەیوەندی بە ژیانو گوزەرانی هاوڵاتیانەوە نییە و زیاتر ئاڕاستەن بۆ نەهیشتنی کەموکوریەکانی دەسەڵات و سیستەمێک کە چەند حزبێکی تاڵانچی و کۆمپانیاکانیان لەسەری ڕاوەستاوە. تەنانەت ئەگەر هەموو ئەو خاڵانە کە ڕیزکراون بەکردەوە دەر بهێنرێن ئەوا چاکسازیەکی ئەوتۆ لەژیان و گوزەران و دەرامەتی هاوڵاتیاندا بەدی ناهێنێ. لەم هەنگاوانەدا کە بزوتنەوەی گۆڕان بەدوایدا وێلە و خستویەتەیە خانەی چاکسازیە ئابوری و دارییەکانەوە، هیچ قسەیەک لەزیادکردنی کرێ، بیمە کۆمەڵایەتیەکان، خزمەتگوزاریەکان، ماوەی خانەنشینی و مافەکانی ژنانی مناڵەبەر و کار بۆ گەنجان و.. دەیان مەسەلەی لەم جۆرە ناکات. بەمجۆرەش ئاڕاستەیەک کە بزوتنەوەی گۆڕان لەچاکسازیە ئابووری و داراییەکاندا بەدواوەیەتی، شتێکیتر بەرجەستە ناکاتەوە جگەلەوەی کە دەسەڵات و سیستەم تەعدیل بکا و گرفتەکانی سەر ڕێگای هەڵگرێ، ئەمەش ئاکامێکی مەنتقی بەرنامە و پرۆگرامی حزبێکە کە بەشوێن خولیای “هەرێمێکی بەهێز وژێرخانێکی ئابوری بەهیز”ەوەیە، کەبڕیارە لەسەر رەنج و میحنەتی هاوڵاتیانی دەستدەنگ دامەزرێ.
لەپەیوەند بە بەندی “ڕۆشنی سیاسەتی دارایی” هەرێمەوە پرۆگرام هەنگاوە چاکسازیەکانی دەباتەسەر بابەتی سیستەمی باج و ئاوا لەبارەیەوە قسەدەکات:
پێڕه‌وکردنی دادپه‌روه‌ری له سیستمی باجدا، به‌جۆرێک سه‌پاندنی باج بۆ قەبەكردنی دارایی حكومەت و حیزبه ده‌سه‌ڵاتداره‌کان به‌کار نه‌هێنرێت، بەڵكو بۆ راگرتنی دادی كۆمەڵایەتی، ژینگەپارێزیی و بەرژەوەندیی گشتیی هاوڵاتیان بە دەوڵەمەند و هەژارانەوە.
ئەو رستانەی سەرەوە کە بە تەعبیرێکی ڕۆمانسیانە لەبارەی سیستەمی باجەوە دەدوێ، هیچ نادات بەدەستەوە و پێمان ناڵی کە چۆن و بە چ میکانیزمێک و کامە ئاست لە دادپەروەری لەخۆیدا پەیڕەو دەکا!، تەنانەت پێمان ناڵیت کە چۆن ژینگەدەپارێزێ و بەرژەوەندی هاوڵاتیان بە”دەولەمەندو هەژارەوە دەپارێزی”! ئەوەی کە تەئکیدی لێدەکاتەوە تەنها ئەوەیە کە “سەپاندنی باج بۆ قەبەکردنی دارایی حکومەت و حزبە دەسەڵاتدارەکان بەکار نەهێندرێت”، قسەیەکی ئاواش لەچوارچێوەی گلەییکردن لە حکومەت و حزبە دەسەڵاتدارەکان زیاتر تێناپەڕێت. ئاشکرایە کە سیستەمی باج لەهەروڵاتێکدا لە چوارچێوەی فۆرمە ئابوریەکان و ئاستی دەخاڵەتی دەوڵەت لە بازاڕدا دیاری دەکرێ و بەم پێیەش ئیعتباری قازانجی سەرمایەداران و کۆمپانیاکان لەبەرامبەر پاراستنی کۆمەڵگا و ستانداری ژیانی هاوڵاتیان دەخاتە ململانێوە. بەڵام لەسایەی ئابوری سەرمایەداریدا، فۆرمە ئابوریەکان هەرچیەک بن سیستەمی باج لەبنەڕەتەوە ڕێگایەکە بۆ کۆکردنەوەی داهاتی دەوڵەت و راگرتنی بالانسی بازرگانی و جوڵەی پارە و بەرهەمهێنان لەناوخۆدا بەرامبەر بەدەرەوە. لەم پەیوەندەشدا گەڵێ جار دەوڵەت بۆ هاندانی کردەی بەرهەمهێنان و ناردنەدەرەوەی کاڵا و ڕاکێشانی دراوی بیانی، وەیا بەمەبەستی “حەزر” دانان لەسەر کاڵاگەلێک کە بەکارهێنانیان زیانی بە تەندروستی کۆمەڵایەتی هەیە، بۆنمونە “مەوادی کحولی، جگەرە..”، سیاسەتی تایبەت لە ڕێکخستنی باجدا پەیڕەودەکات کە بۆ هەندێ حاڵەتیان کرانەوە و هاندانی کردە ئابوریەکانی بەدواوە دەبێ و لە هەندێک حاڵەتی تریشدا، داخران و سەختگیری پەیڕەودەکرێت. بەڵام لە تەواوی ئەم پرۆسەیە و نمونەکانیدا، باج وەک ئەوەی کۆکردنەوەی داهاتە لەدەستی دەسەڵاتدا، ناتوانرێ شتێکی جیابێت لە”قەبەکردنی دارایی”، واتە بەدەربێت لە جۆرێک کەڵەکە و چڕبوونەوەی پارە و سەرمایە. تا ئەو جێگەیەشی بزوتنەوەی گۆڕان سیستەمی باج بە “دادپەروەری و بەدیهێنانی دادی کۆمەلایەتی و بەرژەوەندی گشتی”یەوە دەبەستێتەوە، ڕێگایەکی تر نییە جگه لەوەی کە دەوڵەت “سیستەمی باجی ڕوولەسەر” لەسەر سەرمایەی گەورە و مام ناوەند و ئەو کۆمپانیایانەی کەداهاتیان بەرزە دابنێ، و ساڵانە لەچاو زیادبوونی قازانجەکانیاندا ڕێژەکەی بچێتە سەرەوە، بەلام دیارە بۆئەوەی ئەم سیستەمە لە باج کۆمەک بکات بەکەمکردنەوەی قەڵشتی چینایەتی نێوان هەژاران و دەوڵەمەندان، دەبێ سیستەمی بیمە کۆمەڵایەتیەکان و بەرینکردنەوەی خزمەتگوزاریە گشتیەکان و دابینکردنی خۆڕاییان وەک ئەركێکی دەوڵەت لە کارنامەی حکومەتدا جێگیرکرابێت، تەنها لەم ڕیگایەوە دەتوانرێ “دادی کۆمەلایەتی” پەیڕەوبکرێ. وەک لەنمونەی فۆرمی ئابوری دەوڵەتی سۆسیال دیموکراتەکانی دەیەکانی ٧٠و ٨٠ی ئەوروپادا بە ئاستێک لەژێر فشاری ناڕەزایەتیە جەماوەریەکاندا پەیڕەوی لێکراوە. بەڵام کاتێک بزوتنەوەی گۆڕان نەک هیچ قسەیەک لەم بارانەوە ناکات و بەسەرەقەلەمێکیش نەیهێناوەتە نێو پرۆگرامەکەیەوە، هەرئیدعایەک لەسەر دادپەروەری و بەرژەوەندی گشتی بکات، قسەیەکی پوچ و بێناوەڕۆک بەگوێی خوینەردا دەدات.
٢/ سیاسەتی نەوت و گازی بزوتنەوەی گۆڕان، نیگەرانی لە چیە؟
لە بەندێکی تردا بەناوی “سامانی سروشتی و دانانی سندوقی نەوەکان”ەوە، پرۆگرامی بزوتنەوەی گۆڕان سیاسەتی نەوت و گازی خۆی خستۆتەڕوو. ناوەرۆکی ئەم سیاسەتە چیە و چ جیاوازیەکی لەگەڵ سیاسەتی کارپێکراوی تائێستای حزبە دەسەلاتدارەکاندا هەیە؟ لەم پەیوەندەشدا بزوتنەوەی گۆڕان لە چی نیگەرانە و بەشوێن هەڵگرتنی چ گیروگرفتیەکەوەیە؟ بۆ وەڵام بەم پرسیارانە وا باشترە خودی پرۆگرام بکەینە بەڵگە و بەخستنەڕووی چەند پەرەگرافێک لە دەرگای چەند باسی پەیوەندیدار بەم بابەتەوە بدەین:
سەرەتا پڕۆگرام “سامانی سروشتی (نەوت و گاز) لەنێوان نیعمەت ونەفرەت”دا ڕادەگڕێ و دەڵیت:
” ئه‌زمونی وڵاته ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان به سامانی سروشتی (وەک نەوت و گاز و کانزاکان) ئه‌وه‌ی سه‌لماندوه که سامانی سروشتی به‌هه‌مان ئه‌ندازه‌ی که ده‌کرێ ببێته نیعمه‌ت بۆ گه‌لان، بۆ بنیاتنانی ژێرخان و گه‌شه‌دان به سامانی مرۆیی و خۆشگوزه‌رانی… له هه‌مان کاتدا ده‌شێ ببێته نه‌فره‌ت و له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی سیاسیه‌وه دژی به‌رژه‌وه‌ندی گه‌لان بەکاربهێندرێ”.
لەم دەربڕینەدا، بەئاشکرا سامانی سروشتی کە مەبەست لێی نەوت و گازە لە”نیعمەتێکەوە”کراوەتە بەڵایەک بەسەر “گەلانەوە” و ئەو وێنایەش دەدات بەدەستەوە کەگوایە بەڵاو موسبەتەکانی سەرشانی هاوڵاتیان بەو هۆیەوەیە کەوڵات خاوەنی ئەمجۆرە کانزایانەیە! لەدیدیکی ئاوا فیزۆکراتی و سادەگەراییدا، یاساکانی ئابوری چ لەئاستی جیهانی و چ لەناوخۆدا، نەوت و کانزاکانی هاوشێوەی، وەک کاڵا و سەرچاوەیەکی داهات تا ئاستی “نەزانین” هێنراوەتە خوارەوە. هاوکات لەم بۆچوونەدا ڕق بوونەوەی چینایەتی هاوڵاتیان لەدەسەڵات و سیستەمێک کە دەستی بەسەر سامانە سروشتیەکاندا گرتووە و بۆ مەرامی سیاسی و ئابوری خۆی بەکاری دێنێ، گۆڕدراوە بە ڕقبوونەوە لەخودی کانزاکان، بەرادەی ئەوەی گەر جەماوەر بیانەوێت ژیانی نابەرابەری ئێستایان بگۆرن دەبێ کان و سەرچاوەکانی ئەم کانزایانە بکه‌نە نیشانەی شۆڕش و ڕاپەڕینەکانیان نەک دەسەڵات و سیستەمێک کە لەئارادایە. ئەمە لەکاتێکدایە تەواوی وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت، لەگەڵ ئەوەدا کە بەرهەمهێنانی ئەم کاڵایەیان، بەم یان بەو ئاست ئاڕاستەکردووە بۆ” بنیاتنانی ژێرخان و گه‌شه‌دان به سامانی مرۆیی و خۆشگوزه‌رانی”، کەچی بەو هۆیەوە کەسیستەمێکی سیاسی و چینایەتی بەسەریاندا زاڵە هێشتا گیرۆدەی دەیان کیشە و گرفتن و دووبارەش بەڵاو موسیبەتەکانی زۆرینەی هاوڵاتیان لە هەژمارنایەت. نمونەی وڵاتانی کەنداو، فەنزەوێلا، نەیجیریا، ئێران.. کە ئابوری وڵاتەکانیان بە پلەی یەکەم لەسەر داهاتی نەوت بەڕێوە دەبرێ، تونراوە پەرەسەندنێکی ئابوری بەخۆیانەوە بگرن و ژێرخانی ئابوری و سامانی مرۆیش ببوژێننەوە، بەڵام هەرلەم وڵاتانەدا جیاکاری چینایەتی وبێکاریو هەژاریو سەدان دەردومەینەتی ڕوبەرووی هاوڵاتیان کراوەتەوە.
لە دونیای ئەمرۆدا نەوت چ وەک سەرچاوەیەکی ئینێرژی و چ وەک کاڵایەکی جیهانی، جێگایەکی گرنگی لە ئابوری و کاردابەشکردنی بازاڕی جیهانیدا گرتووە، بەڕادەی ئەوەی کە لە چوارچێوەی یاساکانی وەبەرهێنان و نادنەدەرەوە و بازرگانی پێکردنی تایبەتەوە لەئاست جیهاندا مامەڵەی لەگەڵ بکرێت. بڕانەوەی مافی تەسەروفی وڵاتی (هەقی حاکمیەت)، بنەمای کارپێکردنی هەروڵاتێکە لەجوگرافیای بازاڕی جیهاندا و هەر ناوچەیەک لەم هەقە بەهەرەمەند نەبێ، واتە وەک دەوڵەتێکی بەڕەسمی ناسراوی نێونەتەوەی بەهرەمەند نەبێ، ناتوانێ ئازادانە نەوت بەرهەم بهینێ و هەناردەی دەرەوەی بکا و لەنێو پەیکەرەی بازرگانی و بەدەست هێنانی داهاتی جیهانیدا بۆ ئەم کاڵایە قەرار بگرێ. مەگەر ئەوەی ڕێگای قاچاغ و نایاسایی بگرێتەبەر کە لەمەشدا سزاگەلێکی توندی بەدواوەدەبێت. بەدیوێکی تریشدا نەوت وەک کاڵایەکی جیهانی کاتێک دەبێتە سەرچاوەیەکی داهات بۆ هەروڵاتێک کە لە کاردابەشکردنی جیهانیدا، بەرهەمهیانی ئەم کاڵایەی لەسەر بنەمای یاسای “کەمی تێچون و زیدەی قازانج” بۆ بەڕەسمی ناسرابێت. لەمبارەوە دونیا شاهیدی وڵاتانێکن کە خاوەنی ئاستێکی بەرزن لەنەوتی سپێر، بەلام بەوهۆیەوە کە لە کاردابەشکردنی جیهانیدا ئەو ڕۆڵەیان بۆ بەڕەسمی نەناسراوە، بەهۆی هەمان ئەو یاسایەوە کە ئاماژەمان پێدا، نەوت ئەو جێگاوڕێگایەی نییە لەچاو وڵاتانیکدا کە بە بەرهەمهێنەری نەوت ناسراوە. دیارە ئەم پێوانانەی کە باسمان کرد بۆ هەر کانزایەکی تر لەوانە مرواری، ئالتون گۆگرد، ئاسن و ئەلەمنیۆم… هەمان شێواز دەگرنە خۆیان.
نەوتی کوردستان بۆیە بە”نەفرەت” کراوە چونکە هەر هاوڵاتیەکی سادەی کوردستان رێچکەی تەنکەرە نەوتی قاچاغ و هەواڵەکانی بلۆک کردنی پارەی نەوتی چەند مانگی تۆڕی بۆریەکانی جیهان لەلایەن تورکیاوە دەبینێ و دەبیستی، لەبەرامبەریشدا ژیانی بێکاری و نەبوونی موچە و بێدەرەتانی ژیانی ڕۆژانەی خۆی هەست پێدەکا و لەوەش ئاگادارە کەچۆن نەوت بۆتە “نیعەمتیك” بۆ کۆکردنەوەی پارە و داهات لەگیرفانی بەرپرساندا، بەڵام خودی هۆکاری ئەمە ئەوەیە کە کوردستان دەوڵەت نییە و بەدەست چەند حزبێکی میلیشیایی و سەرو خەلكیەوەیە. بزوتنەوەی گۆڕان کە تەجروبەی دەسەڵاتدارێتی لەکوردستان بەدەستکەوتی “گەلی کورد” دەناسێنێ و نایەوێت ئەم ڕاستیە ببینێ و له‌کەداری بکات چونکە خۆی لایەنێکی دروستکەری بووە تائێستاش قاچێکی لەم تەجروبەیەدایە بۆیە “نەفرەت” لەنەوت دەکات. بەلام بابزانین نیگەرانیەکانی ئەم حزبە چییە؟:
به‌کارهێنانی سامانی سروشتی به‌بێ بونی سیستمێکی چاودێری رۆشن، به‌بێ پلانی نیشتمانی که به‌رژه‌وه‌ندی نه‌وه‌کانی ئێستا و ئاینده‌ی نیشتمان له‌به‌رچاوبگرێ، چه‌ندین پاشهاتی مه‌ترسیداری لێده‌که‌وێته‌وه، له‌بابه‌تی به‌کارهێنانی سامانی سروشتی له به‌رژه‌وه‌ندی ده‌سه‌ڵاتداران، به‌کارهێنانی بۆ ترساندن و فریودان و کڕینی ویژدان و وه‌لای هاوڵاتیان، بڵاوکردنه‌وه‌ی ته‌مبه‌ڵی و به‌فیڕۆدان و ته‌شه‌نه‌کردنی دیارده‌ی به‌رخۆری.
دوای ئەم قسانە ئیتر ڕۆشن دەبێ کە بزوتنەوەی گۆڕان لەچی نیگەرانە. نیگەرانە لەوەی کە سیاسەتی نەوتی هەرێم کە لەلایەن حزبە دەسەڵاتدارەکانی کوردستانەوە بەڕێوەدەچێ “سیستەمێکی چاودێری ڕۆشن” بەسەریدا زاڵ نییە، “بەبێ پلانی نیشتمانی کە بەرژەوەندی نەوەکانی ئێستا و ئایندەی نیشتمان لەبەرچاو گرتبێ” بەڕێوەدەبرێ، نەوت و داهاتەکەی بۆ “ترساندن و فریودان و کڕینی ویژدان و وەلای هاوڵاتیان و بڵاوکردنەوەی تەمبەڵی و بەفیرۆدان و تەشەنەکردنی دیاردەی بەرخۆری”بەکاردێت.. بەلام ئەم نیگەرانیانە ئەگەر ڕاستی تێدابێت هێشتا ئێمە و خوینەران ناباتەوە سەر راستی سیاسەتێک کە حزبە بۆرژوا ناسیونالیستە دەسەڵاتدارەکان لەبەرامبەر داهاتی نەوتدا پەیرەوێ لێدەکەن:
یەکەم: بەپێچەوانەی بزوتنەوەی گۆڕانەوە “سیستەمی چاودێری ڕۆشن” بەسەر کردەی بەرهەمهێنانو فرۆشی نەوتو بەتاڵان بردنی زاڵە بەسەر سیاسەتی نەوتی هەرێمدا، بەڵام دیارە بەو جۆرە نییە کە حزبی گۆڕان بەدواوەیەتی. بەدڵنیایەوە سیستەمێک کە “وەزارەتی سامانە سوروشتیەکان”، بەڕێوەی دەبات پول بەپولی داهاتی نەوت و بەرمیل بەبەرمیلی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لەحساباتی وەزارەتەکەی ئاشتی هەورامیدا خستۆتە چاودێری ڕۆشنەوه. بگرە دەزانێ بەپێی چ پلانێکی ڕۆشنی سیاسی لەکێشەمە کێشە سیاسەکاندا هەم لەبەرامبەر بەغدا و هەم لەدژی حزبە نەیارەکانی پارتی بەکاری بهێنێ و بۆ چ ئامانجێک ئاڕاستەی بکات. بەڵام ئەوە بزوتنەوەی گۆڕانە کە تەنها سورەتێکی دڵخوازی خۆی دەبینێ و نایەوێت ئەم چاودێریە ڕۆشنە و ئەم پلانە سیاسیەی پارتی ببینێ. نەوتی کوردستان و داهاتەکەی سیاسی کراوەتەوە، ئەمە بەومانایەی کە خەونی پارتی وەک نوینەری سەرەکی بۆرژوازی کورد چاوی لە “سەربەخۆیی کردنی ئابوری کوردستانە” وەک ئامانجێک لەسەر ڕێگای گەیشتنی پارتی بە “دوبەیەکی کوردی” کە دیارە نەوت ئەو سەرچاوەیەیه دەتوانێ ئەم ئامانجە بەکردەوە دەربهێنێ و دواین گەرویی هەناسە هەڵکێشانەکانی پەیوەندی لەگەڵ بەغدای پێ بپچڕێنێ، کە حزبگەلێکی وەک گۆڕان و یەکیەتی هێشتا لێوەی هەناسەی “عێراقێکی فیدڕالی” دەدەن. لەم بارەوە هەم ناڕۆشنیەک لەئارادا نییە و هەم پلانێکی سیاسیش لەگۆردایە. بەڵام ئەوەی کە وەک ناڕۆشنیی لای بزوتنەوەی گۆڕان ماوەتەوە هەمان سورەتی خەیاڵ پڵاوانەی ڕیفۆرم خوازانێکە کە پێیان وایە لەسایەی دەسەلاتی ئەحزابی میلیشیایدا “سیستەمی رۆشن و پلانی نیشتمانی و بەرژەوەندی نەوەکان” مومکینە.
دووەم: ئەوەشی دەگەڕیتەوە بۆ کڕینی ویژدان و وەلای هاوڵاتیان و پەرەگرتنی دیاردەی تەمبەڵی و بەرخۆری، دەبێ ئەوە بڵێین کە هیچ دەسەلاتێک نییە داهاتەکانی کۆمەڵگا بۆ خزمەتی سیاسەتەکانی بەکار نەهێنێت، لەمبارەوە نیگەرانیەکانی بزوتنەوەی گۆڕان لە شوێنی خۆیدا نییە و مەعلومە کاتێک ئەویش لە مەوقعیەتی حزبی باڵادەست و دەسەڵاتداری یەکەمدا ببینینەوە هەمان ئەو سیاسەتە لەبەرامبەر نەوتدا بەڕێوەدەبات کە ڕووی لە بەهێزکردنی پێگەی سیاسی خۆیدایە چ لەئاست کۆمەڵگا و چ لەبەرامبەر حزبە نەیارەکانیدا. بەڵام ناوەڕۆکی سیاسەتی نەوت وگازی بزوتنەوەی گۆڕان، چیەو چ جیاوازیەکی لەگەڵ حزبە دەسەلاتدارەکان هەیە؟، لەمبارەوە پڕۆگرام دەڵێت:
”بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان له ماوه‌ی چه‌ند ساڵی ڕابردودا، به چاودێریکردنی سیاسه‌تی نه‌وت و گاز و شێوازی ده‌رهێنان و به‌کارهێنانی سامانی سروشتی له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتی سیاسی هه‌رێمه‌وه، ئه‌و بڕوایه‌ی لا دروست بوه که ئه‌و سیاسه‌ته، له‌ده‌ره‌وه‌ی چاودێری په‌رله‌مان و رای گشتی، به ئاقارێکی مه‌ترسیداردا ده‌جوڵێ و پلانێکی نیشتمانی رۆشن بۆ به‌کارهێنانی سامانی سروشتی هه‌رێم له به‌رژه‌وه‌ندی گه‌لی کوردستان له‌ئارادا نیه.
له کاتێکدا بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان سه‌رمایه‌گوزاریی کۆمپانیا بیانیه‌کان له بواری سامانی سروشتی هه‌رێمدا به‌پێویست ده‌زانێ، به‌ڵام له هه‌مان کاتدا بڕوای وایه نابێ گرێبه‌سته نه‌وتیه‌کان له‌گه‌ڵ کۆمپانیا بیانیه‌کاندا ته‌نها بۆ شه‌ڕی سیاسی له‌گه‌ڵ به‌غدا و بەهێزکردنی پێگەی سیاسی و ئابوری دەسەڵاتدارانی ئێستای هەرێم به‌کاربهێندرێ، نابێ له گرێبه‌سته‌کاندا به‌رژه‌وندی گه‌لی کوردستان و نه‌وه‌کانی داهاتو له‌به‌رچاو نه‌گیردرێ. پێویسته گرێبه‌سته‌کان، به‌ر له ئیمزاکردنیان له‌لایه‌ن حکومه‌ته‌وه، به که‌ناڵی لیژنه‌کانی په‌رله‌مان و به که‌ناڵی راوێژکاریی ده‌ستوری و ته‌کنیکی پێویستدا تێببه‌ڕن و لایه‌نه باش و خراپه‌کانیان بۆ ڕای گشتی ڕون ببنەوە.“
ئێستا ڕۆشنە کە سیاسەتی نەوت و گازی بزوتنەوەی گۆڕان و جیاوازی لەگەڵ سیاسەتی “دەسەڵاتی ئێستای هەرێم”دا لەوەدایە کە لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا ڕۆڵی چاودێری دیوە و پاشان بۆی دەرکەوتووە کە سیاسەتی نەوت و گازی هەرێم لەدەرەوەی چاودێری پەرلەمان و ڕای گشتیدا بووە و هاوکات پلانێکی نیشتمانی ڕۆشن لەئارادانەبووە! بەڵام لەهەردوک ئەم بارەدا ئەم جیاوازی کردنە بەزیانی خۆی تەواو دەبێت، چونکە بزوتنەوەی گۆڕان هەم خۆی بەشێک بووە لەحکومەتی بنکەفراون ولایەنێکی بەشدار بووە لەسیاسەتەکانی حکومەتی هەرێمدا و هەمیش لەپەرلەماندا کیتلەی دەستڕۆیشتووی دووەم بووە. هەربۆیە لەگەڵ ئەو پرسیارە بەرەو ڕووە کە ئایا بۆ نەیتوانیوە نەوت بخاتە ژێر چاودێری پەرلەمان وڕای گشتیەوە! بۆ نەکراوە بەپێی “پلانێکی نیشتمانی ڕۆشن” داهاتەکەی ئاڕاستەبکات؟ بەڵام دیارە ئەم گلەییانەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ ئەوەیە ئێمە و خوێنەر بخاتەوە بەردەم بیستنی هەمان ئاواز و بەمەش جیاوازیە سیاسیەکانی خۆی ڕاگەیەنێ، کە ئەویش ڕۆڵی پەرلەمان و سیاسەتی نیشتمانیە. لەراستیدا ئەو سیاسەت و پلانەی لەم پێوەندەدا دەسەڵاتداران پەیڕەویان لێکردووە هەم بەبڕیاری پەرلەمان بووە هەم لەژێر چاودێری لیژنەکانیدا بووە و بگرە بە پلانیش چۆتەپێشەوە. بەڵام پلانێک کە حکومەتی هەریم گرتویەتیەبەر ئەوە نەبووە کە ئاوی دڵی بزوتنەوەی گۆڕان بدات، چونکە پارتی کە لە حکومەت و پەرلەماندا ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕێ و هەروەک وتمان پلانی ئەوە بووە کە نەوت سیاسی بکاتەوە، یانی لەکێشمەکێشی لەگەڵ بەغدادا بۆئامانجی “ئابوری سەربەخۆی کوردستان” بەدەستیەوە بگرێ بۆ ئەم ئامانجەشی بەهەر هۆیەکەوە دەستی پێی راگەیشتبێ نەوتی بە سەربەخۆ ناردۆتە دەرەوە، ئەمە ئەو پلانەیە کە بزوتنەوەی گۆڕانی هێناوەتە سەر ئەو رەخنە و جیاوازیەی کە دەڵێت:” نابێ گرێبه‌سته نه‌وتیه‌کان له‌گه‌ڵ کۆمپانیا بیانیه‌کاندا ته‌نها بۆ شه‌ڕی سیاسی له‌گه‌ڵ به‌غدا و بەهێزکردنی پێگەی سیاسی و ئابوری دەسەڵاتدارانی ئێستای هەرێم به‌کاربهێندرێ”. لەم هەڵوێستەشدا ئەو دەرئەنجامە وەردەگیرێ کە بزوتنەوەی گۆڕان بەجیا لە سیاسەتی ئابوری سەربەخۆی پارتی وحکومەتی هەرێم، گەرەکیەتی نەوت بۆ نزیکبوونەوە لەگەڵ بەغدا و “شەراکەت” لەگەڵ دەوڵەتی مەرکەزیدا بەکاربەرێ. بەواتایەکی تر ئەگەر پارتی و حکومەت پلانیان بەرامبەر بە نەوت و داهاتەکەی رووی لەسەربەخۆیی ئابوری و دورکەوتنەوە لەبغدابێت، ئەوا بزوتنەوەی گۆڕان ناوەڕۆکی سیاسەتو پلانەکەی لەم مەیدانەدا ڕووی لەشەراکەت و مانەوەیە لەگەڵ بەغداد دا! لەهەردوک ئەم پلان و سیاسەتەدا ئەوەی بۆ رای گشتی و بەرژەوەندی خەڵک دەگەڕێتەوە هیچ جیاوازیەکیان نییە، چۆنکە یەکەمیان بۆ ململانێ لەگەڵ دەولەتی مەرکەزی بەکاری دەبا ودوەمیشیان بۆ شەراکەتو ڕیکەوتن لەگەڵیدا. بەلام خاڵێکی سەیرو سەمەرەتر کە لەو قسانەی سەرەوەدا خۆی خستۆتەروو ئەوەیە کە بزوتنەوەی گۆڕان “سه‌رمایه‌گوزاریی کۆمپانیا بیانیه‌کان له بواری سامانی سروشتی هه‌رێمدا به‌پێویست ده‌زانێ”. ئەمەیان تەنها بابەتێکە کە بزوتنەوەی گۆڕان نایەوێت باسی”بەنشتمانی کردن”ی تیا بهێنێتەوە و دروست وەک هەموو حزبەکانی ناو دەسەڵات خۆی وەک لایەنگری سەرمایەگوزاری کۆمپانیا بیانییەکان هەڵخستووە! حزبێکی وەک گۆڕان کە هەموو بابەتێکی سیاسی و ئیداری لە چەمکی “بەنیشتمانی کردن”ەوە ئاڵاندوە و کردویه‌تیە خۆراکی لیکدانەوە و رەخنەکردنی هەموو بابەتێک و لێرەوە خۆی وەک حزبێکی جیاواز هەڵخستووە، کەچی ئێستا دەبینین گرنگترین کایەی ئابوری کوردستان لەدەرەوەی ئەم چەمکە وەک یەکەیەتی و پارتی دەسپێرێ بەکۆمپانیا بیانیەکان و سەرمایەداری خسوسی و دەرەکی و بەم سیاسەتەشەوە باس لەوە دەکات کە داهاتی نەوت بخرێتە خزمەتی گشتیەوە! لەکاتێکدا هەر کەسێکی سادە دەزانێت کە لەم سیاسەتەدا کۆمپانیاکان مەرج و قازانجیان هەیە کە راستەوخۆ دژی بەرژەوەندیەکانی خەڵکی کوردستانە.
بەڵام ئەگەر ناوەڕۆکی سیاسەتی نەوت و گازی بزوتنەوەی گۆڕان پشتی بەستبێت بە”پلانی رۆشنی نیشتمانی”، “چاودیری کردنی پەرلەمان”، “سەرمایەگوزاری کۆمپانیا بیانیەکان”، لایەنەکانی بەڕێوەبردنی ئەم سیاسەتە چییە؟
لەم بارەوە پرۆگرام ٩ خاڵی بەدوای یەکدا ڕیزکردووە، کە لەدەوری چەند بابەتێکی تەکنیکیانەدا دەخولێتەوە. هەندێک لەم خاڵانە کە پەیوەندیان بەئاو کانزاکانی ترەوە هەیە بەپێویستی نازانین لێرەدا لەبارەیانەوە بدوێین بەلام لەسەر ئەو خالانە ڕاواستانێکی کورت دەکەین کەلەدەوری ئەم سیاسەتە دەخولێنەوە لەوانە:
- ” دانانی نەخشەیەکی گشتی بۆ گەران و پشکنین و دەرهێنانی نەوت..”، وەک ئەوەی کەئەم بابەتە لەلایەن دەسەڵاتەوە پەیڕەوی لێنەکرابێ و نەخشەیان بەدەستەوە نەبێت بۆ گەران و پشکنین و دەرهێنانی نەوت!. هەرکەسێکی سادە سەرنجی ئەو هەموو قونسوڵگەریانە و ئەو دەیان کۆمپانیا بیانیانە بدات کە لە کوردستاندا بەشوێن نەوت و دەرهێنانی نەوتەوەن، تەنانەت لێدانی تۆڕی لولەکێشی بەرەو دەربەندی جیهان، ئەوەی بۆ دەردەکەوێت کە چ پلانێکی فراوان لەم بورەدا بەدەست دەسەڵاتەوەیە وخەریکی بەرهەمهێنانو ناردنەدەرەوەی نەوتە (١)
- ” له‌به‌رچاوگرتنی ده‌سه‌ڵاته ده‌ستوریه‌کانی حكومەتی فیدراڵ له بواری سامانی سروشتیدا و سودوەرگرتن له ئه‌زمونی کۆمپانیا عێراقیه‌کان”، ئەم خاڵە بەڕۆشنی نیشانی دەدات کە ئاراستەی سیاسەتەکانی بزوتنەوەی گۆڕان لەبەرامبەر نەوتی هەرێمدا، ڕووی لە بەغدا و شەراکەتە لەدەوڵەتی مەرکەزیدا. واتە نەوت و داهاتەکەی وەک کاڵایەکی سیاسی کراو بەدەستەوە دەگیرێ بۆ مانەوەی کوردستان لە چوارچێوەی عێراقدا. بەهای ئەم سیاسەتەیە کە ئەم حزبە لەبەرامبەر سەربەخۆیی کوردستان و جیابوونەوەدا، بڕوبیانوی “نەبوونی ئابوری پتەو” بەدەستەوە دەگرێ.
- ” کاراکردنی ڕۆڵی ره‌قابی په‌رله‌مان له سیاسه‌تی نه‌وت و گاز و سامانی سروشتی، له چاودێریکردنی ناوه‌رۆکی گرێبه‌سته نه‌وتیه‌کان به‌ر له ئیمزاکردنیان له‌لایه‌ن حکومه‌ته‌وه”.. هەروەها لەخاڵیکیتردا هاتووە:”هه‌موارکردنی هه‌ر یاسایه‌ک که رێگریی بکا له ده‌سه‌ڵاتی ره‌قابی په‌رله‌مان”.. لەبارەی ئەم دوو خاڵەشەوە، ئەوەندە بەسە کە بڵێین ڕۆڵی رەقابی پەرلەمان بەسەر نەوتدا، نە بە داواکردنی کاراکردنەوەی پەرلەمان دەبێ و نە بە هێنانی یاسا دەتوانرێ بێتەدی، چونکە خودی پەرلەمان لەژێر سایەی دەسەلاتی ئەحزابی میلیشیایی وسیستەمێکدا کە لەسەر بنەمای تەوافقاتی ئەحزاب دامەزراوە، ڕۆڵێکی کارتۆنی و لاوەکی هەیە و ناتوانێ پێچەوانەی بڕیار و بەرنامەی حزبی باڵادەست هەنگاوێک هەڵگرێ. خودی تەجروبەی حکومەتی بنکە فراوان و پەکخستنی پەرلەمان و کێشەی سەرۆکایەتی ئەم ڕاستیەی بەکردەوە دەرهێناوە.
- ” دانانی سندوقێک به‌ناوی “سندوقی نه‌وه‌کان، %50 داهاتی سامانی سروشتی بخرێته ئه‌و سندوقه‌وە، به مه‌به‌ستی پاشه‌که‌وتکردنی بڕێک له داهاتی نه‌وت و گاز و سامانی سروشتی بۆ نه‌وه‌کانی داهاتو، یان بەکارهێنانی لە کاتی قەیرانی ئابوری و گەمارۆدا”. “ته‌رخانكردنی بڕێکی تایبەت لە داهاتی سامانی سروشتی (نەوت، گاز، كانزا و كانی ئاسن و… هتد) بۆ ئەو ناوچانەی كە خاوەن ئەو سامانەن، تا پرۆژەی بوژاندنەوە و ئاوەدانی زیاتریان تیادا ئەنجام بدرێت و لەئاست زیانی ژینگەییش قەرەبو بكرێنەوە”.. ئەمانە ئەو دووخاڵەن کە بزوتنەوەی گۆڕان وەک داهێنانێکی عەجیب ئیزافەی کردووە بۆ سیاسەتی نەوت و گازەکەی.. لەمبارەشەوە یەکەم، پێمان ناڵێت کە”سندوقی نەوەکان” بەدەست کێوەیە و لەژێر چاودیری کێدایە و لەکوێ پاشەکەوت دەکرێ و تەنانەت بەبڕیاری کێ تەسەروفی لەگەڵدا دەکرێ؟ هەروەها لەسەر چ بنەمایەکی ئابوری و ئاماری لە ٥٠% ی داهاتی سامانی سروشتی دیاری کردووە؟ چۆن دەتوانرێ بڕی لەسەدا پەنجای داهاتی سامانی سروشتی بۆ سندوقی نەوەکان دابنرێ لەکاتێکدا ئابوری کوردستان لەبنەرەتەوە پشت بەداهاتی ئەم سامانە دەبستێ؟ لەمانەش زیاتر دانانی “بڕێک” (کەڕیژەکەی بەنادیار ماوەتەوە)- لەداهاتی سامانی سروشتی بۆ ئەو ناوچانەی کەئەم مادانەی تیا بەرهەمدێت، لەپاڵ دانانی لە٥٠%ی داهاتی سامانە سروشتیەکان بۆ نەوەکانی داهاتوو، ڕێژەی چەند دەمێنیتەوە بۆ بودجەی سەراسەری هەرێم؟ ئەمەش بەو حاڵە سیاسیەوە و بەو سیستەمەوە لەبەرێوەبردنی وڵات کەهەرێم تیایدا قەراری گرتووە. ئایا حاڵەتێکی ئاوا لەگەڵ واقعیەتە ئابوریەکانی کوردستاندا دێتەوە و نابێتە مایەی تەنگژە لەبودجەی هەرێمدا؟
بەڵام بەسەرنجدان لە ناوەڕۆک و هەموو لایەنەکانی سیاسەتی نەوت و گازی بزوتنەوەی گۆڕان، بەڕۆشنی ئەو ڕاستیە جێگیرە کە لەناوەرۆکدا جیاوازیەکی ئەوتۆی لەگەڵ سیاسەتی زاڵ بەسەر ئەم بوارەدا نییە، کاتێک دەبینین قازانجی هاوڵاتیان و کاراکردنەوەی ڕۆڵیان لە تەسەروف کردن بە”سامانی سروشتی”و داهاتەکەیەوە، پەراوێز خرابێت. بەتایبەتی باسێک لەوە نییە کە نەوت لە بازنەی بازاڕ دەربکێشرێ و بەخوڕایی بخرێتەبەردەم هاوڵاتیان، باسێک لەوە نییە کە”بەنیشتمانی” بکرێتەوە و لە سەرمایەگوزاری کۆمپانیا ناوخۆیی و بیانیەکان ڕزگار بکرێ، تەنانەت قسەیەک لەڕۆڵی رەقابەتی نوینەرایەتی ناوچەیی و سەراسەری جەماوەر بەسەر داهاتو فرۆشی نەوتدا نییە و باسێک لە ڕۆڵی کرێکاران و کارمەندانی بواری ئەم سیکتەرە لەئارادانییە، لەکاتێکدا ڕەنجی ئەوان ئەم “سامانە سروشتیانە” دەکاتە داهات و پارە و دەچێتە بەردەم دەسەڵاتدارانەوە.
٣/ “پلانی نیشتمانی”، بۆرژوازی کوردو گرفتی گەشەی ئابوری:
لەچوارچێوەی سیاسەتە ئابوریەکاندا بزوتنەوەی گۆڕان، بەندێکی بەناوی “بنیاتنانی ژێرخانی هه‌رێم و ئه‌نجامدانی پڕۆژەی ستراتیجی،” (بەندی ٣) جێگیر کردوە و لەدیدی ڕیفۆرمخوازی ئابوریەوە بۆ مەسەلەی چۆنیەتی گەشەدان بەژێرخانی ئابووری و پڕۆژەی ئاوەدانی هەرێم دەڕوانێ. بەلام ناوەڕۆکی ئەم ڕیفۆرمە ئابوریانە چییە و دەچێتە خانەی کام ستراتیژی ئابوری بۆرژوازیەوە و هاوکات چ گرفتێکی لەبەردەمدایە؟ ئایا واقعیاتە ئابوری و سیاسیەکانی سەرمایەداری لەکوردستان و ناوچەکە و دونیا ڕێگەبەخشی ئەم سیاسەتە ئابوریانەی بزوتنەوەی گۆڕانە و ڕێگای پێدەدات تادەست بۆ ڕیفۆرمە ئابوریەکانی خۆی بەرێ وەک ئەوەی خستویەتیە بەرنامەی خۆیەوە؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە باشترە چەند پەرەگرافێک لەخودی پڕۆگرامەکە بگوازینەوە تابزانین چیمان پیدەڵێت:
“پڕۆسه‌ی ئاوه‌دانی و گه‌شه‌ی ئابوری و مرۆیی له هه‌ر وڵاتێکدا پێویستی بە پلانێكی پەرەپێدانی ئاسۆیی هه‌مه لایه‌نه له بواره‌کانی رێگە‌وبان، ئاوه‌دانکردنه‌وه، نیشته‌جێبون، كارەبا، ئاو و ئاوەڕۆ، پۆستە و گەیاندن، كشتوکاڵ و پیشه‌سازی، سیستمی پەروەردەیی و پێگەیاندنی زەینی و جەستەیی.”
“بنیاتنانی ژێرخانێکی به‌هێز و هاوچه‌رخ بۆ هه‌رێمی کوردستان، جگه‌له‌وه‌ی له‌ڕوی گه‌شه‌ی ئابوری و ئاوه‌دانیه‌وه بایه‌خی گه‌وره‌ی هه‌یه و ده‌رگای هه‌رێم به‌سه‌ر سه‌رمایه‌گوزاریی بیانیدا ده‌کاته‌وه، له‌ڕوی کۆمه‌ڵایه‌تی و گه‌شه‌ی سامانی مرۆییشه‌وه بایه‌خی خۆی هه‌یه، ده‌کرێ پرۆژه‌کانی ئاوه‌دانکردنه‌وه و بنیاتنانی ژێرخانی هه‌رێم رۆڵیان هه‌بێ له که‌مکردنه‌وه‌ی دیارده‌ی بێکاری و به‌گه‌ڕخستنی هاوڵاتیانی هه‌رێم…”
بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بڕوای وایه که پێویست ده‌کا ئاوه‌دانی و گه‌شه‌ی ئابوری له هه‌رێمدا ئاسۆیی بێت نه‌ک ستونی، چونکه گه‌شه‌ی ستونی زاده‌ی ئه‌قڵیه‌تی مه‌رکه‌زییه له حوکمدا، یه‌کێکیش لە سیاسەتە چەوتەكانی هەر رژێمێكی مەركەزیی، پەراوێزخستن و پشتگوێخستنی ناوچە كەناریەكانە، واتە چڕكردنەوەی تەلارسازیی و خزمەتگوزاریی لە پایتەخت و مەڵبەندی پارێزگاكان و بێبەشكردنی شارۆچكە و گوند و ناوچە دوردەستەكان لە پرۆژەكانی گەشەكردن و ئامرازەکانی خزمەتگوزاری و خۆشگوزەرانی و پێگەیاندنی منداڵان و نەوەی نوێ.
” مەركەزیەت، كە یەكێكە لە میراتە خراپەكانی رژێمی پێشوی بەغدا، تائێستا درێژبونەوەی لە ئەزمونی هەرێمی كوردستاندا بەردەوامە. گەر بەراورد لەنێوان ژیانی پایتەخت و شارە گەورەكانی كوردستان لەلایەك و قەزا و ناحیە و گوند و ئۆردوگا زۆرەملێكان، لەلایەكی ترەوە بكەین، زۆر بەڕونی دەردەكەوێت كە بێدادیی لە دابەشكردنی سامان و خزمەتگوزاریی و هۆكانی ئاسودەیی و ژیانی هاوچەرخدا لە چ ئاستێكی مه‌ترسیداردایه..”
”دانانی پلانێکی نیشتمانی هه‌مه‌لایه‌ن بۆ ئاوه‌دانی و پرۆژه‌ی ستراتیجی و بنیاتنانی پێویستیه‌کانی ژێرخانێکی هاوچه‌رخ بۆ هه‌رێمی کوردستان له‌پاڵ ژیاندنه‌وه‌ی ناوچه په‌راوێزخراوه‌کان مەرجێكی گرنگە بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی، بنیاتنانەوەی پەیكەرەی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردی و دروستكردنەوەی كەسایەتی هاوڵاتی وەك بونەوەرێكی چالاك و بەرهەمهێن، نەك وەرگر و بەرخۆر”.
سەرەتا بەسەرنجدانێکی خێرا لەم پەرەگرافانەی سەرەوە، ئەوەمان بۆدەردەکەوێت کەئەگەرچی ئاماژە بە فۆرمێکی ئابوری لەجۆری “ئابوری دەولەتی یان ئابوری بازاڕ” نەکراوە و بەڕاشکاوانەش مەسەلەکانی “بنیاتنانی ژێرخانی ئابوری و پڕۆسەی ئاوەدانی و گەشەی ئابوری” نەخراوەتە چوارچێوەیانەوە، بەڵام خودی ڕاوەستان و بەدەستەوەگرتنی”دانانی پلانی نیشتمانی” و “سەرمایەگوزاری بیانی” وەک ڕێباز و ڕێچکەیەکی سەرەکی دەستنیشان کراوە بۆ گەیشتن بەو ڕیفۆرمە ئابوریانەی کەسەرەنجام “ژێرخانێکی بەهێز وستراتیژی ئاوەدانی و گەشەی ئابوری” لەکوردستاندا بەدی دێنێت. ئەم ڕیبازو ڕیچکەیەش بەپێویست سیاسەتە ئابوریەکانی بزوتنەوەی گۆڕان بەهەر تایبەتمەندی یەک و بەهەر تێکەڵ و پێکەڵییەکەوە کە دەستی داوەتێ، ناتوانێ لە سیاسەت و باوەڕەکانی مەکتەبی ئابوری دواکەوتو/گەشە، خۆی دەربازبکات، کە لەسەرەتای ئەم باسەدا لەبارەیەوە ئاماژەیەکی کورتمان پێداوە. بەڵام هەروەک ئەم مەکتەبە ئابوریەی بۆرژوازی وڵاتانی “جیهانی سێهەم”، کە بۆ گەیشتن “بە ئابوریەکی هاوچەرخ”، سیاسەتی بەرنامەڕێژی ئابوری دەوڵەت و مسۆگەرکردنی دەخاڵەتی دەوڵەت لە ئابوری و بازڕدا، پشت بەستن بەسەرمایەگوزاری دەرەکی و دانانی سیستەمێکی باج کە هەم هانی سەرمایە و پیشەسازی ناوخۆ بدا و هەم دەرگا لەبەردەم “کاڵای دەرەکی”دا ببەستێ.. لایەنە سەرەکیەکانی ئیستراتیژێکی ئابوری بوو لەپێناو گەیشتنی بۆرژوازی نەتەوەیی و ڕیفۆرمخواز بەخەونی “دامەزراندنی ژێرخانێکی پتەو، ئاوەدانکردنەوە و گەشەی ئابوری”، بەجۆرێک کە وڵات لەحوکمی ئابوری تاک بەرهەمهێن و دواکەوتویی ومەسرەف گەرا دەرکێشێ، دروست بزوتنەوەی گۆڕانیش بەشێوەیەک لەشێوەکان قاچی لەم مەکتەبە ئابوریەدایە. بەتایبەتی کە “پلانی نیشتمانی” ڕۆڵی سەرەکی لەسەرتاپای سیاسەتە ئابوریەکانی ئەم حزبەدا هەیە و تەواوی پڕۆژە کانی ئاوەدانکردنەوە و گەشەی ئابوری هەریم بەم میکانیزمەوە گرێدراوە. بەلام ئایا واقعیەتەکانی سەرمایەداری ئەمرۆ چ لەئاستی ناوچەکە و چ لەناوخۆی کوردستاندا دەتوانرێ لەڕێگای میکانیزمی “پلانی نیشتمانیەوە” گرفتی گەشەی ئابوری و ئاستنگیەکانی بەردەمی هەڵگرێ و کوردستان لە”ژێرخانێکی بەهێز و ئاوەدان و گەشەی ئابوری”بەهرەمەند بکات؟ لەکاتێکدا ئەم بابەتە ڕاستەوخۆ بەدۆخی ئابوری عێراق و ناوچەکە و بگرە ڕەوتی پەرەسەندنی ئابوری جیهانی و سەرهەڵدانی بلۆکبەندیە ئابوریەکانەوە پەیوەستە و بەتەنها کردەیەکی ناوخۆیی نیە؟ لەمبارەوە ئەگەر بۆ بۆرژوازی وڵاتانی ‘جیهانی سێهەم”، کە کوردستان وەک بەشێک لەعێراقی فیدرال نمونەیەکیەتی، لەسەدەی ڕابردوودا، توانی لەچوارچێوەی بلۆک بەندیە ئابوریەکانی ڕوسیای سۆڤیەت و ڕۆژئاوادا، ڕێگای پشتیوانیە ئابوریەکانی ڕوسیا بگرێتەبەر و هاوکات بەئیلهام وەرگرتن لە فۆرمی سەرمایەداری دەوڵەتی ڕێچکەی گەشەی ئابوری و پەرەسەندن بەڕادەیەک بگرێتەبەر و قۆناغی سەرمایەداری بەپرتاو تێپەڕێنێ، ئەوا لەدونیای ئەمڕۆدا کە بۆرژوازی جیهانی لەسەردەمی شکست و بنبەستی فۆرمەئابوریەکانی بازار و دەوڵەتیدا جینگڵ دەداو لەگەڵ قەیران و بێئاسۆییدا بەرەو رووە، چینی بۆرژوازی لەم وڵاتانەدا و خودی سیاسەتە ئابوریەکانی بزوتنەوەی گۆڕان بەیکجاری پشتیان خاڵیەو دەروازەی هەنگاونان بەرەو خەونی “هەرێمێکی بەهێز وئابوریەکی بەهێز”، بەتەواوی بەڕوویاندا داخراوە. بەتایبەتی باسی “دانانی پلانێکی نیشتمانی بۆ ژێرخانێکی بەهێز وئاوەدانی و گەشەی ئابووری” کوردستان بەبێ هەڵبژاردن و بڕانەوەی فۆرمی حکومەتی و بەهرەمەندبوونی دەوڵەت لەپشتیوانیە داراییە جیهانیەکان و کەنارکەوتنیان لەپاڵ تەقسیماتە ئابوریەکان و بازاڕی جیهانیدا، ئەمەش بەجۆرێک کە ڕەوتی ئابوری جیهانی دەیخوازێت و ڕێگای پێدەدات، کردەیەکی مەحاڵەو مانەوەی لەئاست مەرکەبی سەرکاغەز زیاتر تێپەڕناکات. بەڵام بزوتنەوەی گۆڕان کە ئەم ڕاستیە نابینێ و نایەوێت وانیشان بدات کە سیاسەتە ئابوریەکانی لەچ فۆرمێکی ئابوریدا لەقاڵب بدا، ڕێگایەکی تری گرتۆتەبەر کەسەرەکیترنیان لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەخەینەبەرباسەوە:
یەکەم: ژێرخان و ئاوەدانی و گەشەی ئابوری:
سیاسەتی ئابوری بزوتنەوەی گۆڕان تێکەڵوپێکەڵەیەکی عەجیبی لەنێوان چەمکەکانی “ژێرخانی ئابوری و ئاوەدانی و گەشەی ئابوریدا” دروست کردووە، بەجۆرێک کە کەس نازانێ پێناسە و تێگەیشتنی ورد و زانستی ئەم حزبە بۆ ئەم چەمکانە چیە! ئایا ژێرخانی ئابوری و ئاوەدانی بەرئەنجامی گەشەی ئابورین یان بەپێچەوانەوە کامیان بنەمای ئەوی تریانە!
لەسەرەتادا پێمان دەڵیت کە بواره‌کانی “رێگە‌وبان، ئاوه‌دانکردنه‌وه، نیشته‌جێبون، كارەبا، ئاو و ئاوەڕۆ، پۆستە و گەیاندن، كشتوکاڵ و پیشه‌سازی(٢) بواری ، سیستمی پەروەردەیی و پێگەیاندنی زەینی و جەستەیی”، بەرئەنجامن بۆ “پرۆسەی ئاوەدانیو گەشەی ئابوری”. دواتریش هەرئەم بوارانە دەخاتە خانەی ژێرخانەوە و لەو چوارچێوەیەدا ڕیزیان دەکاتەوە. وە لەباسی ژێرخانیشدا بەهیچ جۆرێک بەلای فاکتۆری هۆیەکان و ئامرازەکانی بەرهەمهینان و لەبوعدی تەکنیکیدا تەکنۆلۆژیاش وەک بەشێک لێی، کە لایەنێکی سەرەکی و جەوهەری ژێرخانی بەرهەمهێنانی کۆمەڵایەتیە لە هەر وڵاتێکدا، ناچێت. بەتایبەتی کە ئەم بابەتە ستانداردێکی جیهانی هەیە و وەک بەشێک لە سەرمایەی نەگۆڕ لەڕێگای سەروژێر بوونەوەی سەرمایەوە لەبازاری جیهانیەوە دابین دەکرێ. بەڵام چەمکی “ئاوەدانی- Reconstruction policy” وەک سیمایەکی گشتی ئابوری کە گەورەبوونەوەی شارەکان و بیناسازی، سەرهەڵدانی تۆڕەکانی ڕێگاوبان، کارەبا، ئاو وئاوەڕۆ، پۆست و گەیاندن، سیستمی پەروەردە و پێگەیاندن..” – ئەمانە کە بەشێکیان دەچنە خانەی خزمەتگوزاریەکانەوە،-بەشە پێکهێنەرەکانیەتی و هەرخۆشیان ئەنجامێکن لەپەرەسەندنی ژێربینای ئابووری. واتە بەو قەدەرەی کە فۆرمی ئابوری و شێوازی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری و چەقبەستنی گشت سەرمایەی کۆمەڵایەتی لە هەر وڵاتیکدا لەدەوری کالایەک وەیا چەند کاڵایەک دامەزراوە، جۆرێک لەژێرخانی ئابوری دادەمەزرێنێ کە دەیخوازێ و سەرەنجام بەدوای خۆشیدا ئاستێک لەئاوەدانی بەدیدێنێ. ئەمەش وەک پێداویستیەک بۆ جوڵەی سەرمایە و دوبارە وەگەرخستنەوەی هێزیکار. بەڵام لەمەش خراپتر ئەوەیە کە پرۆگرامی بزوتنەوەی گۆڕان چەمکی گەشەی ئابوری بەئاوەدانی و سەرهەڵدانی ئەو بوارانەوە بەتێکەڵو پێکەل لەگەڵ “کشتوکاڵ وپیشەسازیدا” بەحساب هێناوە، لەکاتێکدا گەشەی ئابوری بەئاستی “داهات/قازانج” و ڕێژەی کەڵەکە و چونە سەرەوەی سەرمایە و لەبەرئەنجامیشدا، چونەسەرەوەی ئاستی بەرهەمهیانانی کاڵاکان و خستنە نێوبازارەوە گرێی خواردووە. واتە ڕێژەی گەشەی ئابوری پێوانەی بەهاو کاڵای هەیە لەئابوری سەرمایەداریدا نەک ئاستی خزمەتگوزاریەکان و بەشێک لەو بوارانەی کە لە خانەی ئاوەدانیدا ڕیزکراون. بۆنمونە کوردستان لەدوای روخانی ڕژێمی بەعس، ساڵی ٢٠٠٣ کەپێی نایە دەورەیەکی گەشەی ئابوریەوە، وەک بەرئەنجامێک لێی ژێرخانی ئابوری هەرێم هەنگاوێکی گەورەی لەبوارەکانی تۆڕی ڕێگاوبان، کۆمپانیا و کارگەی گەورە و بچوک، خانوبەرە.. هەڵهێنا، پێوانەیەکیش بۆ ئەم گەشەیە هەڵکشانی ڕیژەی قازانجی سەرمایەدارن و کەڵەکەی لەرادەبەدری پارە و داهاتە لەدەستی بەرپرسان و دەوڵەمەنداندا. هاوکات چونەسەرەوەی ئاستی بودجەی ساڵانەی دەسەڵات خۆی ئاماژەیەکی ئەم گەشەسەندنەی ئابوری کوردستانە. بەڵام هەرلەم پەیوەندەدا بەشێکی زۆری بورای ئاوەدانکردنەوە کە خزمەتگوزاریەکانی ئاو و کارەبا و خوێندن و تەندروستی .. دەگرێتەوە نەک هەربەدی نەهاتن، بەڵکو ئەوەی هەشبوو بەپێی پێداویستیەکانی ئەم پەرەسەندن و گەشەیەی سەرمایەداری لە کوردستان هەڵوەشانەوە، وەیان جێهێڵدران بۆ کەرتی تایبەت. کەوایە لەگشت ئەم پرۆسەیەدا دەکرێ سەرمایە سەر لە دەورەیه‌کی گەشە و بوژانەوەدا دەربهێنێ بەڵام مەرج نییە بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی هاوسەنگ و بەهەمان ئاست لەچونەسەرەوەی ڕێژەی سەرمایە و کاڵا و ژێرخانی ئابوری، ئاوەدانی و خزمەتگوزاریەکان ڕووڵەهەڵکشان بکات. بزوتنەوەی گۆڕان بەم تێکەڵو پێکەڵیەوە و بەدەرکێکی عامیانەوە دەیەویت “پلانی نیشتمانی” وەک فاکتۆری سەرەکی هەموو بوارەکانی ژێرخان و ئاوەدانکردن و گەشەی ئابوری کۆبکاتەوە و پێمان بڵێ ئەگەر “پلانێکی ئاسۆیی هەبێت دەتوانرێ گرفتی گەشەی ئابوری هەرێم چارەسەربکەین!” ئەمە ئەو ئەفسانەیەیە کە بۆرژوازی کورد لەبەرامبەر کۆتاییهێنان بەدواکەوتووی ئابوری و بەدیهێنانی “عەدالەتی کۆمەڵایەتی” بەدواوەیەتی!
دووەم: سیاسەتی ئاسۆیی ئابوری و ڕەتكردنەوەی مەرکەزیەت
ڕێگایەک کە بزوتنەوەی گۆڕان بۆ تەجاوزکردنی گرفتی گەشەی ئابوری کوردستان و بەدیهێنانی “هەرێمێکی بەهێز” ئیبداعی کردووە بریتیە لە وازهێنان لە “ئابوری مەرکەزی” و کارکردنە بە سیاسەتی “ئاسۆیی”. گوایە لەم ڕێگایەوە پڕۆسەی ئاوەدانی و دامەزراندنی ژێرخانی ئابوری، ئەتوانێ گرفتەکانی بەردەم گەشەی ئابوری کوردستان هەڵگرێ. بەم پێیەش ” ئاسۆیی کردنی ئابوری” وەک حوکمێک بەدەست بزوتنەوەی گۆڕانەوە دەگیرێ لەپێناو گەشەی ئابوری هەرێمدا. بەدیوێکی تریشدا “گەشەی ستونی” بەزادەی “ئەقڵیەتی مەرکەزی” بەدناودەکرێ و دەکرێتە یەکێک لە”چەوتەکانی هەرێمێکی مەرکەزی” و پەراوێزخستنی ناوچە کەناریەکان”. ئەوەتا دەڵێت: ” مەركەزیەت” وەک “یەكێكە لە میراتە خراپەكانی رژێمی پێشوی بەغدا،کە تا ئێستا درێژبونەوەی لە ئەزمونی هەرێمی كوردستاندا بەردەوامە” دەناسرێ!!. لەم پەیوەندەدا باسکردنی چەند خاڵی بەپێوست دەزانین:
١/ “سیاسەتی ئاسۆیی”، لەو تێکستانەی پێشووتردا کە خستومانەتە ڕوو هیج بنەمایەکی زانستی نییە و بەتەواوی ئیختیاری و دورە لە واقعیەتەکانی ڕەوتی ئابوری لە دونیای ئەمرۆدا. لە زانستی ئابوریدا، “جوگرافیای سەرمایە” بە واتای بەرین بوونەوەی دامێنەکان و پەلهاویشتن و تەمه‌رکوز، یەکێکە لەو بوارانەی کە ئەم “ئیبداعەی” بزوتنەوەی گۆڕانی پێدەخاتە چاڵەوە. وەک قانونمەندیەکیش سەرمایە و ئابوری سەرمایەداری، بەپێی لێکدانەوەکانی مارکس لەکتێبی کاپیتاڵدا، دوو ئاڕاستەی پێکەوه‌گرێدراو و تەواوکەری یەکترن و هیچکامیان بەبێ ئەوی تریان ناتوانێ بوونی ببێ. لەسەرێکەوە پەرەسەندنی ئاسۆیی ئابوری سەرمایەداری بەمانای فراوانکردنەوەی بازاڕ و جوگرافیای فرۆشی کاڵا و وەگەڕخستنی هێزی کار و جوڵەی پارەیە. لەسەرێکی تریشەوە پەرەسەندنی ستونی، بەمانای چەقبەستون و کەڵەکەبوونی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان و پەرەسەندنی هۆیەکانی بەرهەمهێنان و فۆرمەکانی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری خۆیەتی لەجوگرافیایەکی دیاریکراودا. پەیوەندی ئەم دوانە بەو ڕادەیەیە کە هەر ئاستێک لە چەقبەستن و کەڵەکەی سەرمایە، (واتە پەرەسەندنی ستونی) بەواتای سەرمایەی نه‌گۆڕ کە ئامرازەکان و هۆیەکانی بەرهەمهیانان بەرەو سەرەوە دەبات، بە پێویست بەدوای خۆیدا کرانەوەی بازاڕ و هەوڵەکان بۆ گوێزانەوەی خۆی لە جوگرافیایەکەوە بۆ جوگرافیایەکی تر بەدیدێنێ و واتای دەستپێکردن بە پەرەسەندنی ئاسۆیی لێدەکەوێتەوە. پاش لەنگەرگرتنی ئەم حاڵەتە و دوای هەر پەرەسەندنێکی ئاسۆیی ئابوری، سەرلەنوێ سەرمایە، لە شکڵی ئامرازەکان دراو و کاڵاکاندا، چەق دەبەستێتەوە و بەم جۆرەش پەرەسەندنی ستونی لێدەکەوێتەوە. ئەم یاسایە بەهەمان شێوە لە پرۆسەی “ئاوەدانی و دامەزراندنی ژێرخان” و تەنانەت لە ڕەوتی گەشەی ئابوری هەر وڵاتێکدا بەخودی بواری خزمەتگوزاریەکانیشەوە، ڕاستە و هەمان کارکرد کاری خۆی دەکات. بێگومان کردەیەکی ئاوا نە پەیوەندی بە “ئەقلەیەتی مەرکەزی”ەوەیە و نە هەڵبژاردنێکی ئیختیاری لە خۆیدا قەبوڵ دەکات وەک ئەوەی بزوتنەوەی گۆڕان کردویەتی. لەم پێوەندەدا باسکردن لە رەوتی سەرهەڵدان و گەشەی سەرمایە لە کوردستان وەک نمونەیەک بۆ ئەم قانونە ئەم ڕاستیە باشتر خۆی دەردەخات:
کوردستان لەساڵانی ٧٠ دا و لەبەر ڕۆشنایی ئارامیەکی سیاسی کە ئەوکات بەهۆی ڕێکەوتنی ساڵی ٧٠ی نێوان جوڵانەوەی بارزانی و ڕژێمی بەعس خوڵقا، لە ڕەوتی درێژبوونەوەیه‌کی ئاسۆییدا”فراوان بوونەوەی بازاڕ”، سەرمایەداری عێراق خۆی بەرەو کوردستان گوێزایەوە، پرۆسەی ئیسلاحی زەراعی و هەنگاوەکانی ئەم ڕەوتەی زامن کرد. بەڵام خودی ئەم گوێزانەوەیە بەرئەنجامی پەرەسەندنی ستونی سەرمایە بوو لەمەرکەزدا، واتە پاش هەنگاوەکانی ئەوکاتی ڕژێمی بەعس لە خۆماڵیکردنی نەوت و دامەزراندنی ڕێگاوبان و هێڵی شەمەندەفەر و دامودەزگا ئابوری و حکومیەکان و ئینجا ناردنەدەرەوەی نەوت، کوردستان وەک ئەڵەقەیەک لە فراوانبوونەوەی بازاڕ و پەرەسەندنی ئاسۆیی لەبەردەم رەوتی چەقبەستن و کەڵەکەبوونی سەرمایەدا قەراری گرت، کە سەرەنجام وەک جوگرافیایەکی تەکمیلی لە پرۆسەی سەرمایەداری بوونەوەی عیراقدا جێگای گرت و دواتریش زنجیرەیەک ئاڵوگۆڕی ژێرخانی و ئیداری و تەنانەت ئاوەدانی و خزمەتگوزاری نوێ لە ئابوری کوردستاندا وەک کۆمەڵگایەکی سەرمایەداری دەرکەوت. بێگومان ئەم ئالوگۆڕانەش خۆی لەخۆیدا بە مانای گوێزانەوەی پەرەسەندنی ئاسۆیی ئابوری کوردستانە بۆ ستونی، واتە لەناوخۆی کوردستان خۆیدا، پەرەسەندنی ئابوری ڕووی لەستونی کرد، ئەویش بەچەقبەستن و کەڵەکەبوونی ئاستێک لە سەرمایە لە شێوەی ئامڕازەکان و هۆیەکانی بەرهەمهێناندا، سەرهەڵدانی چەندین کارگەی ئەهلی و حکومی لە کوردستان و پرۆژە ئابوریەکانی دەوڵەت و شەپۆلێک لەبیناسازی.. دەرکەوتەکانی ئەم پەرەسەندنە ستونیەیە لەئابوری کوردستانی ئەوکاتدا. بەمجۆرەش ئەوەی لەم نمونەیەدا بەرجەستەیە ئەوەیە کەهەردولای پەرەسەندنی ئاسۆیی و ستونی پێکەوە گرێدراو و لازم و مەلزومی یەکترن. بەڵام ئەوە ئەقلیەتی بزوتنەوەی گۆڕانە کە لەسەرو یاسا ئابوریەکانەوە دڵخوازانە بەشوێن ریفۆرمەوەیە و دەیەوێت وەڵام بەگرفتی گەشەی ئابوری هەرێم بداتەوە، ئەمەش هەرئەو ئەفسانەیەیە کەبۆرژوازی نیشتمانی پێکراوەتە قارەمانی ئاوەدانی وڵات.
٢/ سەبارەت بەوەش کە “گەشەکردنی ستونی زادەی ئەقڵیەتی مەرکەزیە” و هێشتا میراتەکەی لەکوردستاندا ماوە، ڕاستیەکی تێدایە، بەلام نەک بەوجۆرەی کە بزوتنەوەی گۆڕان بۆی چووە. مەرکەزیەتی ئابوری زادەی ئەقلی کەسەکان نییە و بنەمایەکە بۆ فۆرمێکی سیاسی و ئابوری کە سەرمایەداری لەوڵاتانی ژێردەستەدا و لە قۆناغیکی مێژوویی دیاریکراودا و لەپەیوەند بە بازاڕی جیهانی و بلۆکبەندیە ئابوری و سیاسیەکانەوە بۆی بۆتە پێداویستیەک بۆ هەڵدان و پەرەسەندن. دەوڵەت و ئابوری موتەمەرکز، بەرنامەڕیزی دەوڵەتی، چڕکردنەوەی سەرچاوە سروشتیەکانی وەک نەوت و گاز و بەنیشتمانی کردنیان، کۆنترۆڵی بازار و بازرگانی لەلایەن دەوڵەتەوە، زاڵکردنی دەوڵەت بەسەر جوڵەی پارە و بانکەکاندا، سیستەمی باجی مەرکەزی و سیاسەتی دەرگای داخراو لەبەردەم کاڵا و سەرمایەی دەره‌کیدا.. ئەمانە بەشە پێکهێنەرەکانی فۆرمو نیزامێکی ئابوریی بوون کە وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقیا و ئەمریکای لاتین لە ده‌ورەی دوونیای دوقوتبی شەرق و غەرب و ئەلگۆ ئابوری و سیاسیەکانیاندا. دوای قۆناغی “ڕزگاری و بەدەست هێنانی سەربەخۆیی” لە ئیستعمار و داگیرکاری دەوڵەتانی رۆژئاوا، شکڵیان گرت و بەزۆریش کەوتنە خولگەی ئابوری و سیاسەتی ڕوسیای سۆڤێتیەوە. بێگومان کوردستان کە وەک بەشێک لەعێراق چ لە ڕابردوودا و چ لە ئێستادا لەژێر کاریگەریەکانی ئەم ئەلگۆیەدا بووە و ماوە، کە ناکرێ و ناتوانێ بەسادەیی و بەپێی سیاسەتێکی ئیختیاری وەک ئەوەی بزوتنەوەی گۆڕان ناوی ناوە”گەشەی ئاسۆیی” لەگرفتە ئابوریەکانی دەرچێت، چونکە ئەمە پرۆسەیەکە و پەیوەندی بە سەرمایەداری لە عێراق و ناوچەکە و ڕەوتی سەرمایەداری جیهانیەوەیە. بەتایبەتی لەدۆخێکدا کە هەم کوردستان و هەم عێراق لەدۆخی جەنگ و پشێوی و قەیرانی ئابوری و حکومەتیدا ڕاگیراوە و هێشتا کێشمەکێشی وڵاتانی دونیا یەکلایی نەبۆتەوە و ئاسۆ و بەرنامەیەکیان نییە بۆ سازدانەوەی ئابوری سەرمایەداری لەم وڵاتانە تا بزانین ئایا “پەرەسەندنی ئاسۆیەکەی” بزوتنەوەی گۆڕان لەخۆیدا قەبوڵدەکات یان نا!. بەڵام لەسەرو ئەم لێکدانەوانەیه‌ی ئێمەوە ئەو پرسیارە یەخەی بزوتنەوەی گۆڕان دەگرێ کە ئەگەر سیاسەتی “گەشەی ئاسۆیی ئابوریی” لە کوردستاندا وەک ئەوەی حزبی گۆڕان دایهێناوە بچێتەسەر، چ ئاڵوگۆڕێک بە قازانجی ژیان و بژیوی هاوڵاتیاندا بەدیدێنێ؟
سێهەم: جیاوازی نێوان گەشەی ئابوری پارێزگا و ناوچە کەناریەکان.
سیاسەتی بەئاسۆیی کردنی گەشەی ئابوری، لای بزوتنەوەی گۆڕان زیاتر دەڕوا و لەسەر نەهێشتنی جیاوازیەکانی نێوان، پارێزگا و ناوچە کەناریەکان دەگیرسێیتەوە، لەمبارەوە ١٠ خاڵی پرۆگرام باسی ئەوەمان بۆ دەکات کە چۆن دێهاتەکانی کوردستان و ئۆردوگا زۆرە ملێکان و ئەو ناوچانەی کە ئەنفالکراون، بەڕاکێشانی رێگاوبان و ئاوکارەبا و باشکردنی خزمەتگوزاریەکان لەگەڵ شارەکاندا یەکسان دەکرێتەوە و هاوکات قەزا و ناحیەکانیش بە”ماستەر پلانێک” هەمان ڕێچکە دەگرنەبەر و دادی کۆمەلایەتی لە”گەشەی ئاسۆیی ئابوریدا” بەدەست دێنن.. !! ئەم دیدگایە زیاتر وەک خەون و خەیاڵێکە چونکە هیچ پشتیوانەیەکی زانستی و ئابوری لەپشتەوە نییە، بەتایبەتی بزوتنەوەی گۆڕان فۆڕمێکی ئابوری و سیاسی جیاواز لەو سەرمایەداریەی کە لە کوردستاندا زاڵە بەسەر کۆمەڵگادا، ناخاتەڕوو تا بەپێی “پلانی نیشتمانی” و “ماستەر پلان” بتوانێ رێچکەی ئاوەدانی بەیەکسانی بگەیەنێتە هەمو کون سوچێکی هەرێمەوە. تەنانەت بەرنامە و سیاسەتی ئابوری بزوتنەوەی گۆڕان کە”بازاڕی ئازادی” کوردستان و ئازادی کۆمپانیا بیانی و ناوخۆییەکان تەئید دەکا و مانەوەیان بەپێویست دەزانێ، چۆن دەتوانێ “پلانە نیشتمانیەکەی” “دادی کۆمەڵایەتی” لەنێوان پارێزگاکان و ناوچە کەناریەکاندا مسۆگەر بکات، لەکاتێکدا کە”بازاڕی ئازاد” و سەرمایەگوزاری بیانی و کۆمپانیاکان، یاسای قازانج و کەڵەکەی داهات دەیان بزوێنێ و (بۆئەمەش مەرج وستانداردی خۆیان هەیە) چۆن و بەچ میکانیزمێک لە فەزای ئانارشی بازاڕ و گەندەڵی و دەستەبەندی حزبەکان و ڕۆڵیان لە ئابوری و سیاسەتدا، دەتوانرێ ڕەوتی بەرهەمهێنان بەئاڕاستەی ڕاکێشانی خزمەتگوزاریەکان بەرەو ئۆردوگاکان و ناوچەکەناریەکان، کۆنترۆڵ بکات؟ لەمەش زیاتر بزوتنەوەی گۆڕان کەباوەڕی بەمەرکەزیەتی ئابوری نییە و جوگرافیای ئابوری فیدراڵیزە و خودموختار دەکاتەوە، چۆن ماستەر پلانی ئاوەدانکردنەوە لە کێشە و ململانێ ئابوری و سیاسیەکانی هەرێم دەردەکێشی، تابتوانێ “دادی کۆمەڵایەتی” لە گەشەی ئابوریدا زامنبکات؟ لەمێژوودا ئەو ڕاستیه ئابوریە ئامادەیە کە سۆسیال دیموکراتەکانی ئەوروپای ساڵانی ٦٠ و٧٠ کان توانیان لە ڕێگای مەرکەزی کردنەوەی ئابوری و دەخاڵەتی دەوڵەتەوە وەک فۆڕمێک بەپێی تیۆریەکانی کینزیەت کە دەوڵەت جڵەوی ئانارشیزمی بازار دەگرێ و بەرنامەریزی ئابوری وەک ستراتیژیەک بۆ بەدیهێنانی “کۆمەڵگای خۆشگوزەران”، ڕاکێشانی خزمەتگوزاریەکان لە بوعدێکی فراوانی جوگرافیدا توانی بەدی بهێنێ. بەڵام هێشتا نەیتوانی جیاوازی نیوان شارەکان و گوندەکان بەیەکجاری بسڕێتەوە. ئایا بزوتنەوەی گۆڕان بەسیاسەتی دڵخوازنەو نازانستیانەیەوە و بە”ئاسۆیی کردنەوەی پرۆسەی گەشەو ئاوەدانی” دەتوانێ بەم ئامانجە بگات؟..
ڕاستیەکەی ئەوەیە کەباسی جیاوازی نێوان شار و لادێ،(هەروەها جیاوازی نێوان کاری جەستەیی وکاری زهنی) بابەتێکە لەگەڵ موڵکیەتی تایبەتی و سیستەمی سەرمایەداریدا خه‌سڵەتێکی ناچارییە و تا ئەم واقعیەتە ئابوریە لەئارادابێت ئەوا ئەم جیاوازیە بەم یان بەو ئاستە دەمێنیتەوە و چەمکی “دادی كۆمەلایەتی” دەکاتە ئەنجامێکی ناکام، چونکە ڕەوتی سەرمایە لە پرۆسەی بەرهەمهێنان و گوێزانە و کەڵەکەبوون و چەقبەستنیدا، مەیلی بەدوای قازانج و زیادکردنی خۆیەوەیە و یاسای تێچونەکان و خێرا بەرهەمهێنانەوە، بەپێویست چەقبەستنی دانیشتوان و فراوان بونەوەی شارەکان وەک مەڵبەندێک بۆ کۆبوونەوەی هێزی کار دەکاتە کارێکی حەتمی و بەم هۆیەشەوە پرۆسەی ئاوەدانی و ڕاکێشانی خزمەت گوزاریەکان (وەک وەڵامێک بە پێداوسیتییەکانی قازانج هێنانی سەرمایە وکەلەکەبوونی) نامەوزون دەکات. لەم ڕوانگەیەوە کاتێک دەتوانرێ جیاوازیەکانی شار و لادێ بەیەکجاری بسڕدرێتەوە کەئەم “نامەوزون”یەو خودی سیستەمی سەرمایەداری هەڵوەشێتەوە و لەجێگەیدا ئابوری سۆسیالیستی وموڵکدارێتی گشتی شوێنی مولکدارێتی سەرمایەداری بگرێتەوە.
چوارەم: “داهاتی نیشتمانی و داهاتی تاکەکەس”:
لەکۆتاییدا پرۆگرام لەیەکێک لەخاڵەکانی ئەم بەندەدا، ئاماژە بۆ داهاتی نیشتمانی و تاکەکەس دەکا ودەڵێت:
“دانانی پلانێكی نیشتمانی هەمەلایەن، لەبەر رۆشنایی پرۆژەیەكی ستراتیجی و كارنامەیەكی حكومی رۆشندا، بۆ بەرزكردنەوەی دەرامەتی تاكەكەس و داهاتی نیشتمانی لە هەرێمی كوردستاندا.”
لەم بارەیەوە سەرەتا با ئەوە بڵێێن کە”بەرزکردنەوەی داهاتی نیشتمانی” شتێکی تر نییە جگه لەزیاد بوونی سەرمایە و قازانج لەدەستی چینی فەرمانڕەوادا، یانی لەدەستی دەوڵەت و ئەو گروپەی کە دەسەڵاتی لەدەستدایە. بەرزکردنەوەی ڕیژەی قازانج و کەڵەکەی سەرمایەش، هەمیشە لەسەر حسابی چەوسانەوه و هەژار ڕاگرنی کارکردوانی کۆمەڵگایە، لەمەدا ئیتر باسی “دادی کۆمەڵایەتی” قسەیەکی پوچ و بێمانایە کە بزوتنەوەی گۆڕان کون وکەلەبەرەکانی پرۆگرامەکەی پێ پرکردۆتەوە. بەتایبەتیش کە پێمان ناڵێت هاوسەنگی نێوان داهاتی تاکەکس و داهاتی نیشتمانی چۆن زامن دەکرێ؟ بەچ ڕێژەیەک هەریەک لەم دوو داهاتە بەرزدەبنەوە، تا “دادی کۆمەڵایەتی” بەدی بێت!!.. بێگومان سیاسەتی ئابوری بزوتنەوەی گۆڕان کە سیستەمی سەرمایداری بە بنەما وەرگرتووە، هەرچۆنێک “گەشەی ئابوری و ئاوەدانی و ژێرخانی هەرێم” تا رادەی “هەرێمێکی هاوچەرخ” پەرە پێبدات هێشتا جیاوازی لەنیوان ئەم دوجۆرەداهاتەدا وەک نایەکسانیەک دێڵێتەوە. بەڵام لەبارەی داهاتی تاکەکسیەوە دەبێ ئەوە بڵێێن کە مەبەست لێی یانی ئەو ڕیژەیەیە کەتاک دەتوانێ بەهرەمەند بکات لەکاڵاکانی بژێوی و مەسکەن و رەفاهی کۆمەڵایەتی و خزمەتگوزاری، ئەمەش بە مانای بەرزکردنەوەی ئاستی گوزەرانی تاکە و کردەیەکە لەدژی رەوتی باوی ئابوری بەدی دێت، واتە بەخەبات و جوڵانەوەی کرێکاران و کارمەندان و زەحەمتکێشان لەدژی دەسەڵات و سیستمە ئابوریەکەی نەک بە “پلانی نیشتمانی”. بزوتنەوەی گۆڕان کە لەسەرتاپای بەرنامەکەیدا، قسەیەک لەبەرزبوونەوەی ئاستی کرێ، خۆڕایی کردنی خانو بەرە، خزمەتگوزاری تەندروستی و خوێندن و هاتوچۆ، لە بیمەکۆمەلایەتیەکان،.. ناکا چۆن داهاتی تاک بەرزدەکاتەوە؟ لەکاتێکدا لە سیستەمی سەرمایەداریدا داهاتی نیشتمانی لەسەر بنەمای لەخوارەوە راگرتنی داهاتی تاکە؟ واتە داهاتی نیشتمانی بەورادەیە ئەتوانێ بەرزبێتەوە کە بەرکەوتەی تاک لە داهاتە کۆمەڵایەتیە بەدەستهاتوەکاندا، بەڕیژەیەکی ناهاوتا و کەم رابگیڕێ.
٤/ هاندانی به‌رهه‌مهێنان و سەرمایەگوزاری، دیدگای ناسیوناڵ ڕیفۆرمیزمی بۆرژوایی و گەرانەوە بۆ مەکتەبی گەشەی ئابوری
وەک ئەڵقەیەکی تەواوکەر لە سیاسەتە ئابوریەکانی بزوتنەوەی گۆڕاندا، پڕۆگرام لەبەندی ٤ دا، مەسەلەی” هاندانی به‌رهه‌مهێنان و سەرمایەگوزاری” دەهێنێته‌کایەوە و لەپێشەکیەکی کورتدا دەڵێت:
بنیاتنانی ژێرخانێکی به‌هێز بۆ هه‌رێمی کوردستان پێویستی به نه‌خشه‌یه‌کی گشتییه بۆ هاندانی به‌رهه‌مهێنان له بواری کشتوکاڵ، پیشه‌سازیی، سه‌رمایه‌گوزاریی ده‌ره‌کی و ناوه‌کی، سیاسەتی بانکی و هاندانی که‌رتی تایبه‌ت له بواری به‌رهه‌مهێناندا، له دۆخێکی ئاوهادا هه‌رێمی کوردستان ده‌توانی پرۆسه‌یه‌کی گواستنه‌وه‌ی گرنگ ئه‌نجام بداو له هه‌رێمێکی به‌رخۆر و سه‌رفکه‌ره‌وه ببێته هه‌رێمێکی به‌رهه‌مهێن، هه‌رێمێک کە توانای روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ره‌کی هه‌بێت و له کاتی گه‌مارۆدا توانای هه‌بێت پشت به‌خۆی ببه‌ستێ.
ئاشکرایە کە هاندانی بەرهەمهێنانی ناوخۆ وسەرمایەگوزاری، گۆشەیەکی سەرەکی سیاسەتی ئابوری هەردەوڵەتێکە لەدونیای ئەمڕۆدا، کە لەبەر ڕۆشنایی کاردابەشکردنی جیهانی وسیستەمی بانکی و بازرگانی دەرەکی و دامەزراوە ئابوریەکانی وەک بانكی نێودەوڵەتی، سندوقی دراوی نێودەولەتی و ڕێکخراو ڕێکەوتنە ئابوری و بازرگانیە ناوچەیی و وڵاتیەکاندا، هەروڵاتێک بەپێی فۆرمە ئابوریەکەی و جێگاو ڕێگای لەبەرهەم هێناندا، دیاریدەکات. ئەگەر ئەم سیساتە لەئابوری کلاسیکدا وەک ئەوەی ڕیکاردۆ و ئادەم سمێس باسیان لێوەکردووە کە مونافەسە و یاساکانی بازاڕ فاکتۆری، بڕیاردەرە کە دەوڵەت لەسەری لەنگەر دەگرێ، هاوکات بەو هۆیەوە کە ئابوری بازاڕ لە ئەنجامی جیابوونەوەی سەرمایەی مالی لە سەرمایەی پیشەسازی و بەشبەشبوونەوەی لقەکانی سەرمایەی بازرگانی و بانکی و عەقارات لەیەکتر، گەشەی ئابوری سیفەتی “بەرهەمهێنەری فرەکالایی” و جۆراوجۆر وەربگرێ و لەم ڕیگایەشەوە سیاسەتی هاندانی بەرهەمهێنان و سەرمایەگوزاری مەودایەکی سەرودەوڵەتی وەردەگرێ و ناچنە ناو خانەی دابەشبوونی کەرتەکانی گشتی و تایبەتیەوە. بەڵام لەمەکتەبی گەشەی ئابوریدا، سیاسەتی هاندانی بەرهەمهێنانی خۆماڵی و سەرمایە گوزاری (ناوخۆ و دەرەکی) وەک ئەڵقەیەکی تەواوکاری بەرنامەڕێژی ئابوری دەوڵەتی (یانی ئەوەی بزوتنەوەی گۆڕان پیی دەڵیت “پلانی نیشتمانی”)، وەک سیاسەتێکی ئاڕاستەکراو کۆنترۆڵ کراو لەچوارچێوەی سیاسەتی ٥ و١٠و ٢٠ ساڵیدا بەدەستەوە ده‌گیرێ. لەم فۆڕمە ئابوریەدا کە هێشتا بەشەکانی سەرمایە لێک جیانەبوونەتەوە و دەوڵەت و دەسەڵات ڕۆڵی سەرەکی لە پرۆسەی بەرهەمهێنان و بازرگانی و سیستەمە بانکەیەکاندا دەگێڕێ و سیفەتی بەرهەمهێنانی “تاک کاڵایی”، بەحوکمی کاردابەشکردنی جیهانی و ڕۆڵی سەرمایەی دەرەکی، بەناچار بنەمای ئەم سیاسەتە ڕوی لەبەرگرتنە لەکاڵا و سەرمایەی دەرەکی و هاندانی بەرهەمهێنانی ناوخۆیە. کە دیارە لەپشتیەوە ئەو دیدگا بۆرژوا ناسیوناڵ ڕیفۆرمیستیە خەوتووە کە گوایە سەرمایە و کاڵای دەرەکی ڕێگرە لەبەردەم ئاستی گەشەی بەرهەم هێنانی ناوخۆیدا و سەرەنجام لەگەڵ شکست بەرەورویان دەکاتەوە، بۆیە دەبێ ئابوری وڵات پشت بەخۆی ببەستێ و “سیاسەتی ئابوری خۆژێن” لەبەرامبەر کاڵا و سەرمایەی دەرەکیدا بگیرێتەبەر. هەرئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە”بەرهەمهێنانی فرەکاڵایی” و هەمە جۆرکردنیان پەکبخا و کۆمه‌ڵگا لەبەرهەمهێنەوە بگۆڕێ بە کۆمەڵگایەکی مستەهلیک و تاک بەرهەمهێن. بەڵام مادام ئابوری دەوڵەت و چڕبوونەوەی دەسەڵاتی دەوڵەتی لە جومگە ئابوری و بازرگانیەکاندا زاڵە، کەرتی تایبەتی وەک ئەڵقەیەکی تەواکاری کەرتی دەوڵەتی(کەرتی گشتی) شوێن دەگرێ و سیاسەتی هاندانی بەرهەمهێنان و سەرمایەگوزاری بەکردەوە لەبەرئەنجامی وازهێنانی دەوڵەت (بەپێی بەرنامەڕێژیە ئابوریەکەی) لەهەندێک بواری بەرهەمهێناندا لەناوخۆدا، خۆی دەبینتەوە لەوانە، پێشەسازی تەکمیلی، مۆنتاژ، کارگە و بازرگانی بچوک لەبوارەکانی مەوادی خۆراکی، پۆشاک، دەرمانی، بیناسازی و هەموو ئەو بوارانەی کە سەرمایەی مامناوەند و بچوک ڕووی تێدەکەن، کە دیارە ئەمانەش بەپێی سیاسەتێکی باج و بازرگانی و بانکی ئاڕاستەکراو کە دەولەت لەبەرنامەکەیدا دایڕشتووە بۆ گەشەی ئابوری هاندەدرێن و بواری سەرمایەگوزاریان لەبەردەمدا دەکریتەوە. بەلام لەگەڵ ئەوەدا کە تەجروبەی “وڵاتانی سێهەم” نەیانتوانیوە لە ڕێگای ئەم مۆدێلەوە لەسیاسەتی هاندان و سەرمایەگوزاری هیج ئاستێکی باشبژێوی بۆ سەر ژیانی خەڵك بەدیبهێنێ، هاوکات لەبەرامبەر ئامانجی گەشەی ئابوریدا بە بنبەستو شکست گەیشتووە و نەیتوانیوە ووڵات بەرەو کۆمەڵگایەکی بەرهەمهێنەری هەمجۆری کاڵا بەرێت. کەچی تازە بەتازە بزوتنەوەی گۆڕان بەدور لەبەرژەوەندیەکانی هاوڵاتیان، وەک سیاسەتێکی جیاواز دەستی پێوەگرتووە و دەیەوێت “سەرمایەی کەرتی تایبەت” هانبدات بۆ سەرمایەگوزاری و بەرهەمهێنان تا “هەرێمێکی بەهێز” کە “توانای ڕاوەستان و پشتبەستن بەخۆی هەبێت لەبەرامبەر هێرشە دەرەکیەکاندا”. سیاسەتێکی ئاوا جگەلەوەی هیچ بەرژەوەندیەک لەگەڵ خەلكی کرێکارو دەستەنگی کوردستاندا پەیداناکات، ڕاستەوخۆ رۆڵ و بەرژەوەندیەکانی ئەو بەشە لە سەرمایەدار و خاوەنکار و بازرگان و کۆمپانیاکان بەهەند وەرگرتووە کە چاویان لە پرۆژەکانی دەسەڵاتە تا ئاهێک بەبەریاندابێ و سەرمایە و قازانجی زیاتر کەڵەکە بکەن. ئەو ئومێدەشی کە بزوتنەوەی گۆڕان لە سیاسەتی هاندانی بەرهەمهێنان و سەرمایەگوزاریدا بە سەرمایەداری بچوک و مام ناوەندی بەشی تایبەتیەوە گرێداوە و گوایە ئەوان دەتوانن هەم “هەرێمی کوردستان لەپرۆسەیەکی گرنگی گواستنەوەدا لەهەرێمێکی بەرخۆریەوە بۆ بەرهەمهێن” بەرن، وەهەم لەبەرامبەر هەڕەشە دەرەکیەکاندا”ئابوری پشت بەخۆبەستوو” زامن بکەن، جگە لە خەونێکی پوچی بۆرژوازی، هاوکات ڕاکێشانی خەڵكی کرێکار و زەحمەتکێشە بۆ نێو دۆخێکی پڕ لەچەوسانەوە و تەحەمولکردنی ژیانێکی مەمرەومەژی، تا سەرمایەدار و خاوەن کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەتی بتوانن کوردستان ئاوەدان بکەنەوە و سەر لە دەورەی گەشەی ئابوری دەربهێنێ. بەڵام بۆ زیاتر دەرخستنی ماهیەتی بۆرژوا ڕیفۆرمیستانەی بزوتنەوەی گۆڕان و گەڕانەوە بۆ مەکتەبی گەشەی ئابوری، لە سیاسەتی هاندانی بەرهەمهێنان و سەرمایەگوزاریدا، بە باشی دەزانین هەندێک لەو خاڵانەی کە پرۆگرام لەم ڕاستایەدا وەک “ئامانج کۆششیان” بۆدەکات و لەخۆیدا جێگیری کردووە بهێنینەوە و سەرنجێکیان لەسەربدەین:
١/ “هەرێمی بەرخۆری وهەرێمی بەرهەمهێن”.. لەم بارەوە پرۆگرام لەخاڵێکدا ئاوا دەڵێت:
“دانانی پلانێکی نیشتمانی بۆ بەرزکردنەوەی رادەی بەرهەمهێنان و نزمکردنەوەی رادەی بەرخۆری (استهلاک) لە کوردستاندا”
با لەوە بگەڕێین کە”دانانی پلانی نیشتمانی” وەک فاکتۆرێکی سەنتەر لە سیاسەتە ئابوریەکانی بزوتنەوەی گۆڕاندا تا چ ئاستێک دەستی بۆبراوە و چۆن هەموو مەسەلەکانی پێوە پەیوەند کراوە، بەڵام پێمان ناڵێت کە چۆن و بەچ میکانیزمێکی ئابوری ئەم پلانە “ڕادەی بەرهەمهێنان بەرزدەکاتەوە” و “ڕادەی بەرخۆریش نزم دەکاتەوە”. وەک لە تێکستەکەشدا بە ڕۆشنی دەردەکەوێت ڕادەی بەرهەمهێنان خراوەتە بەرامبەر ڕادەی بەرخۆریەوە و بەم جۆرەش بزوتنەوەی گۆڕان لایەنگری بەرهەمهێنانە لەدژی بەرخۆری. ئەمە ئیتر لایەنگریەکی ڕۆشنی بۆرژوازی خۆماڵیە لەبەرامبەر بەکاربەراندا و ڕیشەی ئەم لایەنگرییەش بۆ دیدێکی بۆرژوازیی و عامگەرا و شەرقی دەگەڕێتەوە کە پێی وایە کۆمەڵگای کوردستان بەرهەمهێنەر نییە و بەرخۆرە! بەرادەیەی ئەوەش سەرنجی بۆ دەدات کە بەرخۆری”نەنگییەکە” بە ئابوری کوردستانەوە نوساوە و دەبێ کار بۆ هەڵگرتنی بکرێ! ئەمە بەرنامە ڕیفۆرمخوازیە ئابوریەکەی بزوتنەوەی گۆڕانە. بەڵام ئایا لەزانستی ئابوریدا ئەم بۆچوونە بۆرژواییە واقعیەتی هەیە؟. ئایا کۆمەڵگای کوردستان بەرخۆریە، ئەگەر وایە هۆکاری ئەمە چییەو لەکوێوە سەرچاوەی گرتووە؟ یەکەم: بەپێچەوانەی دیدگا بۆرژوا ڕیفۆرمەکەی بزوتنەوەی گۆڕانەوە هیچ کۆمەڵگایەک بەبێ بەرهەمهێنان بوونی نییە و هەر ئاستێک لە بەرهەمهێنان لە دوتوێی فۆرمە ئابوریەکاندا فاکتۆری بڕیاردەرە بۆ ئاست و قەوارە و جۆری بەکاربردن. دووەم بەرهەمهێنان و بەرخۆری لەسیستەمە ئابورەیە جیاوازەکاندا هەرگیز لێک جیاناکریتەوە و دووڕووی پێکەوە گرێدراوی هەر فۆڕمێکی ئابورین، بەرادەی ئەوەی کە بەرهەمهێنان لەهەمان کاتدا بەرخۆریە و بەرخۆریش لەهەمان کاتدا بەرهەمهێنەریە. سێهەم: هەردوک ئەم چەمکە لەزانستی ئابوریدا مانای گشتی و تایبەتی وەردەگرن. بۆنمونە بەرهەمهێنان بەمانای تایبەتیەکەی لەهەمانکاتدا بەکاربردنە کاتێک کە ئامرازەکان و هۆیەکانی بەرهەم هێنان بەپێویست بۆ گەیشتن بە”کاڵای دوایی”سەرف دەبن. (لەبەرهەم هینانی کالایەکدا، وزە، ئامرازەکان، مەوادی سەرەتایی، هێزی کار، دراو، شوێن و کات.. ئەمانە کە خۆیان کاڵان، دەبێ سەرف بکرێن (واتە بەکارببرێن) تا پڕۆسەی بەرهەمهێنان بەکۆتایی خۆی بگات). بەمانا گشتیەکەشی بەکاربردنی کاڵاکان دیسانەوە مەرج و بناغەی دەست پێکردنەوەی پرۆسەی بەرهەمهێنانە. بۆ نمونە کاڵا خۆراکیەکان و کاڵا تەکمیلیەکان ئەگەر سەرف نەکرێن چ لەلایەن ئینسان ودانیشتوان خۆیانەو چ نەخرێنەوە بواری بەرکاربردنەوە لە پڕۆسەی بەرهەمهێناندا ئەوا کەڵەکە دەبن و بەناچاری بەرهەمهێنان گیرۆدەی قەیران و ڕاوەستان دەبێ. نوسەرانی پرۆگرامەکەی بزوتنەوەی گۆڕان کە سەریان لە مەکتەبی ئابوری گەشەوە دەرهێناوە و پشتیان لە ڕاستیەکانی زانستی ئابوری کردووە، ئەم ڕاستیە نابین و ئابوری کوردستانیان لە نێوان بەرخۆری و بەرهەمهێنەریدا دڵخوازانە دابەشکردووە تا سیاسەتی ئابوری خۆیان وەک لایەنگرێک لەسەرمایەداری بەرهەمهێن ئاڕاستەبکەن و لەدژی بەرخۆری، یانی هاوڵاتی بەکاربەر بیانخه‌نە جەنگێکی ئابوریەوە، کە بێگومان ڕیشەی ئەم راستیە لەبەرژەوەندیە چیانیەتیەکانی ئەواندایە. بەتایبەتی کە پێدەچیت لە پشت سەرزەنشتکردنی دیاردەی بەرخۆریەوە وێنایەک بە دانیشتوان و کۆمەڵگای کوردستان بدەن کە تەمبەڵن و مەشغوڵی بەرخۆری و بەکار بردنی کالاکانن!
واقعیەت ئەوەیە کە دیاردەی هەرە بەرزی بەرخۆری بەمانا گشتیەکەی لەئابوری کوردستاندا، ڕیشەی لە فۆرمی ئابوری سەرمایەداری کوردستاندایە، ئەم واقعیەتەش نە دروستکراوی ڕۆشنبیرانێکی ناسونال ڕیفۆرمیستە و نە حاڵەتێکە کە بکرێ بە پلانێکی نیشتمانی وەک ئەوەی بزوتنەوەی گۆڕان لە سیاسەتە ئابوریەکانیدا دڵخوازانە دەیەوێت ئاستەکەی نزمکاتەوە، بەدی دێت. چونکە ئەگەر بەمانا گشتیەکەی بەرخۆری وەربگرین ئەوا مەبەست لە بەکاربردنی کاڵاکانی بژێوی خەڵکە کە لە ئابوری کوردستاندا زیاتر لەدەرەوە بۆی هاوردە دەکرێ. ئەم راستیەش رەنگدانەوەی ئەوەیە کە کوردستان وەک بازارێک بۆ ساغکردنەوەی کاڵای دەرەکی جێگای گرتووە. بەڵام هەرلەم پەیوەندەدا دەبی ئەوە بڵێین کە بەرین بوونەوەی ئاستی بەرخۆری ڕووی لە کاڵا پێویستەکانی بژێوی دانیشتوانی کوردستانە. حاڵەتێکی واش بەپێی تایبەتمەندیە ئابوریەکانی سەرمایەداری کوردستان وەک حەوزەیەک بۆ سەرەوژێربوونەوەی سەرمایەی دەرەکی(ئیمپریالیستی) و راگرتنی هێزی کاری هەرزان، خۆی خەسڵەتێکی بنەڕەتی شێوازی ئابوری سەرمایەداریە لە کوردستان کە لەسه‌ر بنەمای بەرهەمهێنانی هێزی کاری هەرزان دامەزراوە و دەەڕوابەڕیوە. بەواتایەکی تر دەرکەوتنی دیاردەی بەرخۆری لە هاوردەکردنی ئەو کاڵایانەوە سەری هەڵداوە کە زیاتر بەکاردەبرێن بۆ پڕکردنەوەی ژیانی ڕۆژانەی کۆمەڵگا و وەک کاڵا پێویستەکانی دابین کردنی ئاستی بژێوی هێزی ئامادەبه‌کار و کارکردوو جێگایان هەیە. بەڵام بەدەست هێنانی ئەم کاڵایانە لە دوونیای ئەمڕۆدا کردەیەکی جیهانیە و بازاڕی هیچ وڵاتێک ناتوانێ هەموویان لەناوخۆدا دابین بکات (شکستی سیاسەتی ئابوری خۆژێن و پشت بەستوو بە پیشەسازی خۆماڵی لەمەکەتەبی ئابوری گەشەدا لێرەوە سەردەردێنێ)، چونکە بۆرژوازی لەهەر وڵاتێکدا لەسەر قانونی کەمی تێچوی ئەم کاڵایانە و هەرزان ڕاگرتنی ئاستی بژێوی چینی کرێکار و کارکردوان کاردەکات و بە پێویست واز لە بەشێکی زۆریان دێنێ و دەست لە بەرهەمهێنایان هەڵدەگڕێ و لە پرۆسەی مونافەسەی بازاڕدا، بە وڵاتگەلێکی تر دەسپێرێ کە بەتێچونێکی کەم بەرهەم دەهێنرێن، ( یاسای بەهای ڕیکاردۆ و بازارگانی و ئالۆگۆری کاڵاکان باس لەوە دەکات کە چۆن بەریتانیا وازی لە بەرهەمهێنانی لۆکە هێناوە و ڕووی لەبازاری جیهانی کردووە تا بە تێچونێکی کەم بەرەو بازاڕی ناوخۆ سەرەوژێریکاتەوە). بۆرژوازی کورد وەک بۆرژوازی هەر وڵاتێکی تر کە ئەقلی قازانجپەرستی و کەڵەکەی سەرمایە لە کەللەسەریدایە، ئاشقی خاک و ئاو و بەرهەمە سروشتیەکانی وڵاتی خۆی نەبووە تا پەتاتە و تەماتە و برنج و سەوزەوات و ماست و پەنیر و پۆشاکی خۆماڵی کە بە تێچونێکی گران و بەماوەیەکی زۆر و بە تەرخانکردنی سەرمایەیەکی زۆرەوە بۆ بەرهەمهێنانیان چاو لە بازاڕی ناوخۆ بکات تا کاڵا و پێویستەکانی ژیان و گوزەرانی ڕۆژانەی کرێکاران و کارکردوانی کۆمەڵگا دابین بکات، لەکاتێکدا ئەم کاڵایانە بە کوالیتی گونجاو و هەرزانەوە، لە بازاڕی جیهانی و وڵاتانی دەوروبەردا لەبەردەستدابن و بەسانایی زامن بکرێن. ئەمە ئەو قانونەیە کەبەرخۆری کردۆتە سیمایەکی ئابوری کوردستان نەک نەبونی پلان و ئەقڵیەتی خراپی دەسەلاتداران.
٢/ بازرگانی و کێشەی شمەکی هەناردە و هاوردە. لەمبارەوە لەخاڵێکدا پرۆگرام ئاوا باس دەکات:
“دانانی پلانێکی نیشتمانی بۆ زیادکردنی بڕی شمەکی هەناردە و کەمکردنەوەی بڕی شمەکی هاوردە”
لەقسەکانی پێشوتردا ئەو یاسایانەمان خستەروو کە بۆچی دیاردەی بەرخۆری سیمایەکی تایبەتی ئابوری کوردستانە و ئاماژەمان دا بەوەی کە چۆن بەرهەمهێنانی کۆمەڵەی ئەو کاڵایانەی کە پێویستن بۆ دابین کردنی ئاستی ژیان و گوزەرانی کرێکاران و زەحمەتکێشان، کردەیەکی تاک وڵاتی نییە و بەرهەمهێنانی هێزی کاری هەرزان وادەخوازی کە بۆرژوازی و سەرمایەداری هەر وڵاتە پشت بە بازاڕی جیهانی ببەستێ و بەکەمترین و هەرزانترین تێچوون دابینیان بکات، خودی هەر ئەم یاسایە لاسەنگی لە نێوان “شومەکی هاوردە” لەسەر حسابی “شومەکی هەناردە” بەوجود دێنێ. چونکە هەناردە و هاوردە وەک کردەیەکی بازرگانی پاشکۆی ئەم یاسایە دەبێت. بەتایبەتی کاتێک بۆرژوازی و سەرمایەداری کوردستان کاڵاکانی پێویست بەژیان و گوزەرانی کرێکاران و هاوڵاتیانەوە، بەهەرزانترین و هەمجۆربونەکەیەوە لە بازاڕی جیهانی و دەوڵەتانی دراوسێدا خرابێتە بەردەست، پێویستی بەوە نییە کە سەرمایەی خۆی پەرت بکا و بێئامانج بیخاتە بەرهەمهێنانی کاڵایەکی خۆماڵیەوە کە دەزانێ بەو نرخە ناتوانێ بیخاتەوە بەردەم بەکاربەران کە قازانجی زیاتری لێوەدەستبهێنێ. ئەمە ئەو واقعیەتەیە کە لاسەنگی لە نێوان هەناردە و هاوردەی شومەکدا پێکیهێناوە، کە دیارە هەڵگەرانەوەی ئەم واقعیەتە بەدانانی پلان نابێت، بەڵکو بە هەڵوەشانەوەی فۆرمی ئابوری باو و جێگرتنەوەی بە سیستەمێک مەیسەر دەبێت کە دابین کردنی ئەم کاڵایانەی لە بازنەی بازار و بەرهەمهێنانی سەرمایەداری دەرکێشاوە، یانی ئابوری سۆسیالیستی. بەڵام نابێ ئەوە نادیدەبگرین کاتێک سیاسەتی ئابوری بزوتنەوەی گۆڕان “پلانێکی نیشتمانی” بەدەستەوە دەگرێ تا “بڕی شومەکی هەناردە” لەسەر حسابی کەمکردنەوەی ڕادەی”شومەکی هاوردە”زیاد بکا، بە پێویست کاڵاکانی بەکاربردن کەزۆرتر لەلایەن هاوڵاتیانەوە وەک پێداویستی بژێوی ژیانی ڕۆژانە بەکاردەبرێن، کەم دەبنەوە و نرخەکانیان گران دەبێ. کە دیارە ئەمەش بەقازانجی سەرمایەداری ناوخۆ و کۆکردنەوەی ڕێژەی زیاتر تەواو دەبێ. ئەمەیە ئەو سیاسەتە ئابوریەی بزوتنەوەی گۆڕان کە دەیەوێت “دادی کۆمەلایەتی” پێ بەدی بهێنێ!!
٣/ پرۆگرام لەبارەی بانک وکشتوکاڵ و ئاژەڵداری و سەرمایەگوزاری ناوخۆوە چەند خاڵێکی ڕیزکردووە کە لە راستیدا، شایەنی ئەوە نین لەبارەیانەوە قسەبکەین، چونکە زیاتر باری جوانکاری و پروپاگەندەیان هەیە، بۆ کەمپینەکانی کۆکردنەوەی دەنگو هەڵبژاردنەکان..
لەکۆتایی ئەم تەوەرەیەدا وەک ئەنجامگیریەک لەباسەکەمان:
سیاسەتی ئابوری بزوتنەوەی گۆڕان، کە بە ئامانجی”هەرێمـێکی بەهێز”ەوە کەوتۆتە دوای باوەڕە بۆرژوا ڕیفۆرمیستیەکانی مەکتەبی گەشەی ئابوری و ئاڵای ئاوەدانی و دامەزراندنی ژێرخانی ئابوری هەڵبڕیوە، نەک هەر لەدژی فۆرمی ئابوری و سیاسی زاڵ بەسەر کۆمەلگای کوردستاندا نییە، بەڵکو تێدەکۆشی کە کەموکوڕی و ناکامیەکانی ئەم سیستەمە هەڵگرێ و ئەمەش لەژێر ناوی”دادی کۆمەلایەتیدا” بە خەڵکی کوردستان بفرۆشێ. ڕاوەستانەوە لە دژی گەندەڵی، بەرخۆری، ئیحتکاری پرۆژەکان لەلایەن سەرانی دەسەڵاتدارەوە، کەمکردنەوەی هاوردە، لایەنەکانی سیاسەتێکی بۆرژوازی نەتەوەیی و ڕیفۆرمخوازە کە مانەوەی بنەماکانی ئابوری سەرمایەداری و جیاکاریە چینایەتیەکانی لەپێشدا بە ئەسڵیکی دەستلێنەدراو وەرگرتووە. پشتبەستن بەباوەرە بۆرژوایەکانی مەکتەبی گەشە و دیدگای عامگەرایی و دواکەوتوانەی شەرقی دەزگای تێڕوانینەکانی ئەم سیاسەتەیە کە واقعیەتە ئابوریەکانی کۆمەڵگای کوردستان ئاوەژوودەکاتەوە. لەیەک وتەدا سیاسەتە ئابوریەکانی بزوتنەوەی گۆڕان نەک هەر هیچ پەیوەندیه‌ك لەگەڵ باشکردنی ئاستی بژێوی هاوڵاتیان و خەڵكی کرێکار و کارمەند و دەستکورتی کوردستاندا بەرقەرا ناکات، بەڵکو ئەوان ڕادەکێشیتە شەڕی دەست ئاوەڵابوونی کۆمپانیا و سەرمایەدارانی مامناوەند و بچوکەوە، تا لەسەر بنەمای مانەوەی پەیوەندیەکانی کاروسەرمایە، کەرتی تایبەت بتوانێ قازانج کەڵەکە بکات. لەم سیاسەتە ئابورینادا، نە بەرزبوونەوەی ئاستی کرێ، دابین کردنی بیمە کۆمەڵایەتیەکان، نە دەستراگەیشتنی هاوڵاتیان بە خزمەتگوزاریەکان و نە ڕۆڵیکیان پێدەدرێ لە سیستەمی شەفافیەت و رەقابەتدا، بگرە ئەوان بەدیار کاراکردنەوەی پەرلەمان و دەزگا سەروخەڵکیەکانی دەسەڵاتی ئیستاوە رادەگرێ. هەموو ئەمانەش نیشاندەدەن کە سیاسەتی ئابوری بزوتنەوەی گۆڕان ئەو کۆمەڵە چاکسازیە بۆرژواییەیە کە راستەوخۆ ڕووی لە بەدیهێنانی ئامانجەکانی ئەو بەشە لە چینی سەرمایەدار و خاوەن کۆمانیاکانە کە سیستەمی ئێستای ژێرسایەی حزبە بۆرژوا ناسیونالیستەکان بەکەموکور بۆ خۆیان دەبینن و بەرژەوەندی خۆیان لەوەدا دەبیننەوە کە کۆنترۆل و قۆرغکاریەکان شلکەنەوە.
ماویەتی….
ژێرنوسەکان:
(١) به‌گوێره‌ی ئاماره‌كانی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی تۆماری كۆمپانیاكان له هه‌رێمی كوردستاندا، تا سه‌ره‌تای تشرینی یه‌كه‌می ئه‌مساڵ 2014 به‌دیاریكراوی 18 هه‌زار و 395 كۆمپانیای خۆماڵی و 2 هه‌زار و 955 كۆمپانیای بیانی له هه‌رێمی كوردستاندا تۆمار كراون. له‌و رێژه‌یه‌دا هه‌زار و 329 كۆمپانیای توركی، 335 كۆمپانیای ئێرانی، 117 كۆمپانیای ئه‌مریكی و 81 كۆمپانیای ئه‌ڵمانی هه‌ن-به‌گوێره‌ی ئاماری فه‌رمی حكوومه‌تی هه‌رێم. له‌ناو ئه‌و كۆمپانیایانه‌دا، زیاتر له 400 كۆمپانیا له كه‌رتی نه‌وت كارده‌كه‌ن، كه كه‌متر له 80 له‌و كۆمپانیایانه خۆماڵین و ئه‌وانی تر بیانین. ئه‌و ژمارانه له‌كاتێكدا دێن، كه تا ساڵی 2013 به‌دیاریكراوی 16 هه‌زار و 726 كۆمپانیای خۆماڵی له كوردستان تۆمار كرابوون، هه‌روه‌ك 2 هه‌زار و 656 كۆمپانیای بیانی هه‌بوون. ئەم ئامارانە کەهێشتا تەواوی هەوڵ وپلانەکانی دەسەلاتداران بۆ دەرهێنانو پشکنینی نەوت ناگرێتەخۆی، بەڵام وەڵامێکی ڕۆشنە بەو گلەییانەی کەحزبی گۆڕان لەمەڕ ”نەبوونی پڵان“ باسی لێوەدەکات..
(٢) لێرەدا پیشەسازیو کشتوکاڵیش لەخانەی ئاوەدانیدا ڕیزکراوە لەکاتێکدا ئەم چەمکانە ناسینێکی گشتیان هەیەو بەپێی مەنتقی ئابوری بەشێک نین لەئاوەدانی و ڕاستەوخو وەک کردەیەکی بنەڕەتی و بەردەوام پەیوەستن بە بواری فۆرمی ئابوری و کردەی بەرهەمهێنانەوە، بۆ نمونە کە دەڵێن وڵاتێک پیشەسازیە وئ ەویتریان کشتوکاڵیە یانی ژێرخانی ئابوریەکەی لەسەر پێشەسازی و بواری بەرهەمهێنانی هۆیەکانی بەرهەمهێنان وەک کاڵا دامەزراوە و ڕەوتی وەرچەرخانە تەکنۆلۆژیەکان تیایاندا جێگیر و بەردەوامە و کشتوکاڵ وەک لایەنێکی لاوەکی بە پیشەسازی کراوە، بەمپێیەش گشت سەرمایەی کۆمەڵایەتی لەپ یشەسازیدا تەرکیزو چەقبەستووە. وەیا لە نمونەیەکی تردا دەوترێت وڵاتێک کشتوکاڵی مۆدێرنە واتە فۆرمی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی بە پیشەسازی کراوە و کاڵاکانی مەسره‌ف و خۆراکی و تەکمیلی بەشێوەی تەکنۆلۆژیا بەرهەم دێنێ و بەتەواوی سیفەتی سروشتیان تێپەراندووە و گشت سەرمایەی کۆمەڵایەتی لەم بوارەدا ترکیزو چەقبەستووە و بەم پێیەش ژێرخانی ئابوری دامەزراوە)
